Kailan magiging magaan ang pagpapagamot?

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Apr. 2, 2025

Panahon ngayon ng pangangampanya. Kabi-kabilang mga pangako ng mga pulitiko ang umaalingawngaw. Samu’t saring mensahe ng plataporma, na paulit-ulit na lamang sa paglipas ng panahon. Samahan pa ng mga tagline na gasgas na at wala namang malinaw na tinutumbok. Pangkalahatan, pawang mga boladas. 

Sapagkat kung natupad ang mga pangakong iyan na ibinubulalas dekada kada dekada, aba’y matagal na sanang nagbago ang buhay ng mga Pilipino. Kaso, napakahirap pa rin ang mabuhay sa Pilipinas. Bagay na hindi nararamdaman ng karamihan sa mga kumakandidato sapagkat malaki ang tinatamasa nilang benepisyo. 

Sa pangkalusugang aspeto na lamang, labis na pahirapan ang pagpapagamot para sa ordinaryong taumbayan.

Nabalitaan nga natin kamakailan ang tungkol sa nag-uumapaw nang mga pasyente sa emergency room ng Philippine General Hospital (PGH), na kinailangan nang mag-anunsiyong pansamantala itong hindi makatatanggap ng mga pasyente sa emergency maliban sa mga nasa buwis-buhay na sitwasyon.

Puntahan ng mahihirap at walang-wala ang nasabing ospital. Kahit naghihintay ng ilang araw bago maoperahan ang mga pasyenteng nangangailangan ng kagyat na lunas ay nag-aantabay sila sapagkat wala naman silang pambayad sa mga pribadong pagamutan.

Kung magtutulung-tulong lamang sana ang buong sistema ng pamahalaan kasama na ang lehislatibong sangay na pinagkukunan din ng pondo ng mga pasyente, ay maiibsan sana ang karima-rimarim na kalagayan ng sistemang pangkalusugan sa ating bansa.

Hindi lamang mahihirap, kundi pati ang mga nakaaangat na kaunti sa gitna o middle class na nagnanais makatiyak na may sasalo sa kanila sa panahon ng pagkakasakit ay nauunsiyami sa pagtanto na ang inaasahan nilang mga Health Maintenance Organization o HMO ay katiting lamang pala ang maitutulong sa oras ng pangangailangan.

Dapat na pamahalaan nang maayos ang pagpapatakbo ng mga HMO na ito sapagkat napakaraming exception kaysa benepisyo ng mga kontrata nila lalo na para roon sa personal o isahan lamang na kumukuha ng kanilang serbisyo. Palibhasa, kaunti ang kita sa isahan kumpara sa grupo o organisasyong mga kliyente ay tila sinisigurado nilang hindi sila malulugi at bago makabenepisyo ang kliyente ay malaki na rin ang naibayad sa kanila.

Kaya naman napupuno ng labis ang mga pampublikong ospital sapagkat hindi na naeengganyong kumuha ng HMO ang pamilyang nadismaya na sa mga ito, sa pagkuha pa lamang ng tinatawag na letter of authority o LOA ay nakakainip na.

Para naman sa napipilitang magpagamot sa pribadong ospital kahit salat sa pantustos ay pumipila sila sa social services ng pagamutan upang doon ay humingi ng diskuwento o tulong na mula sa programa ng lokal na pamahalaan.

Dahil hindi naman kaya ng mga ospital ng gobyerno ang dagsa ng ating mga kababayang naghahanap ng medikal na lunas lalo na sa emergency at hindi naman nila mahihintay ang itatayo pa lamang na mga specialty hospital sa bawat rehiyon, kailangang may pagkunan ng sapat na tulong ang mga kasalukuyang napipilitang magpunta sa anumang ospital.

Gayundin, panawagan ng ating mga tagatangkilik na sana naman ay mas mura ang singil ng mga doktor at espesyalistang naglilingkod sa mga pampublikong ospital lalo na sa specialty hospital ng pamahalaan.

Pagkakalugmok hindi lamang ng katawan kundi ng pinansiyal na kalagayan ng maysakit ang kanyang sinasapit. Ang kawalan ng maaasahang pagmamalasakit ng pamahalaan ay magbubulid sa kanilang lalong malugmok at hindi makaahon sa kumunoy ng buhay. 

Sa administrasyong Marcos Jr., ang isyung ito ang inyong pagbutihing asintaduhin at madaragdagan ang boto ng inyong mga ‘manok’ sa halalan, sa halip na mahirapan pang gumawa sila ng kanya-kanyang gimik na kapariwaraan pala ang patutunguhan. 

Tulad ng magnanakaw, dumarating ang sakit na walang sabi-sabi. Kung walang magbabantay sa sistemang medikal upang makatugon ito sa panahon ng panawagan, hindi lamang hibla ng buhay ang mauupos kundi maging ang pag-ahon ng bayan na nangungunyapit sa tatag at lakas ng sambayanan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Gabayan, unawain, mahalin: Ang tunay na pagpapahalaga sa kabataan

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Mar. 28, 2025

Hindi lahat ng sikat ay dapat tularan, ngunit marami pa ring mga tanyag sa pananaw ng nakararami na hindi maikakailang karapat-dapat sa naaning popularidad.

Isang halimbawa nito ay ang “Adolescence”, isang sariwang maikling serye sa Netflix na kasalukuyang mainit na pinag-uusapan hindi lamang ng mga taga-Britanya, kung saan ito gawa, o kahit nating mga taga-Pilipinas kundi pati sa ibang mga bansa.

Dalawa ang pangunahing dahilan kung bakit maalab na usapin ang naturang serye, na kinabibilangan ng apat lamang na yugto na humigit-kumulang na isang oras ang bawat isa.  

Ang isang nakamamanghang aspeto ng “Adolescence” ay ang kuwentong nakapaloob dito — isang nakalulungkot na posibilidad na sa kasawiang-palad, ay batay sa ilang naiulat sa Britanya at iba pang mga lupalop, ukol sa karahasang ang salarin ay menor-de-edad na salat pa sa kamuwangan.

Bagama’t sa umpisa’y tila may misteryong bumabalot sa istoryang inilalahad, lumalabas na ang mas mahalagang layunin ng serye ay udyukin tayong pagnilay-nilayan kung paano magagawa ng isang adolesente na manakit nang malubha ng kanyang kapwa bata.

Nagawa rin ng palabas na ito na maipabatid sa ating mga nakatatanda na maging maingat sa pagiging sensitibo ng kabataan, at kahit sa mga kataga at emoji na may mga matimbang palang kahulugan o simbolismo na maaaring lingid sa kaalaman nating hindi “digital natives,” tayong hindi lumaking nakatutok sa mga gadget buong araw. Ang nakababahala ngunit matimbang na aral na makukuha rito ay kung hindi tayo mag-iingat, baka mauwi sa pagkitil ng kinabukasan ng kabataang malayo’t matayog pa sana ang mga mararating at makakamit sa buhay.

Iminumungkahi rin at babala ng seryeng ito na hindi porke’t hindi natin sinasaktan ang ating mga supling kung magkasala, na iba sa nakagawian natin marahil na nakatikim ng hagupit ng sinturon, ay basta silang lalaki na masunurin at hindi makabasag-pinggan sa kabaitan. Kahit ano’ng ating kabutihan bilang magulang o tagapatnubay ay hindi garantisadong makaliligtas sila sa kamandag ng masasamang impluwensya, gaya ng mapang-aping mga kakilala’t kababata o mga walang pakundangang nangungutya sa social media.

Nakapagpapaalala tuloy ang “Adolescence” na ating ugaliing kausapin ang ating mga anak, o kahit mga pamangkin, inaanak o inaalagaang mga musmos. Kung ayaw man nilang maistorbo, ipahiwatig na bukas ang ating mga tainga at puso sa anumang sandali na nais nilang paunlakan ang ating paanyaya na sila’y magbahagi ng saloobin. At kahit may pag-aalinlangan man tayo sa ating sariling mga kakayanan, tatanawing napakalaking bagay ang ating paghahandog ng anumang oras at lakas sa mga kabataang mahal sa buhay.

Ang isa pang nakamamanghang detalye ng seryeng ito ay ukol sa sinematograpiya, kung saan ang bawat yugto ay isang tuluy-tuloy at walang patid na kuha, at walang halong special effects o pagdaya sa editing. 

Hindi ito ang kauna-unahang palabas na gumamit ng “one take” na pamamaraan ng pagkukuwento nang may kamera, ngunit ito marahil ang pinakanakabibighaning paggamit nitong bukod-tanging estilo. Nakakagulat na nakakatuwang isipin at suriin kung paano nagawa ang makapigil-hiningang pag-shoot mula sa isang bahay papasok sa isang sasakyan, patungo sa isang gusali at papunta sa isang kuwarto bago lumipat ng isa pang kuwarto at iba pang silid hanggang, sa wakas, may isang oras na pala ang lumipas. Kahit ang isang yugto, na iisang kuwarto ang primerong tagpuan, ay hindi nakapirmi nang matagal ang ating makikita; bagkus ay iniikutan ang nag-uusap na mga tauhan. 

Imbes na magmukhang gimik lamang, ang malikhain at masigasig na pamamaraang ito ay nakakatulong hindi lamang upang makuha ang atensyon ng manonood kundi para lalo tayong maantig sa kabila ng pagiging kathang-isip ng isinasalaysay. Sa sobrang tinik ng maisakatuparang pagbibidyo, tiyak na magiliw na sisiyasatin ang “Adolescence” ng mga nais maging manlilikha ng mga serye o pelikula kahit ilang taon o dekada na ang lumipas mula ngayong 2025. 

Itambal pa riyan ang magaling na panulat, napakagandang pagsasadula, mahusay na pag-arte ng mga nagsipagganap, at masigasig na pagpaplano’t pag-eensayo ng lahat ng gumalaw sa harap at likod ng kamera, at hindi nakapagtatakang naglipana ang online na mga komento na nagsasabing isang obra ang seryeng ito.

Sa kabila ng hindi mabibilang na mga akda at palabas sa mahaba nang kasaysayan ng paglalahad sa pelikula at telebisyon, nakatutuwa’t nakatataba ng puso na magisnang may mga pagkakataon pa ring mamukadkad ng imahinasyon at masorpresa tayong patuloy na nananabik na mga tagatangkilik.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Bawat patak ay mahalaga: Responsableng paggamit ng tubig

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Mar. 26, 2025

Ang bawat ika-22 ng Marso ay World Water Day, na inilunsad ng UN General Assembly noong 1993 sanhi ng kagipitan ng bilyun-bilyong tao pagdating sa pagkamit ng malinis na tubig.

Ramdam nating lahat ang kahalagahan ng tubig. Lalo na ngayong tag-init o maging sa mga buwan na malamig o mahamog, tuluy-tuloy ang halaga nito sa lahat ng humihingang nilalang.

Ang bawat isa sa atin ay tinatayang 60 hanggang 70 porsyento ay tubig ang nilalaman, at ang ating dugo pa nga ay sinasabing nasa 90 porsyentong tubig. Ngunit hindi nakatunganga ang tubig sa ating katawan. Bagkus ay napakasipag nitong panauhin sa ating bawat pag-inom, dala ng pagpapagana nito ng iba’t iba nating panloob na mga aktibidad. Bukod sa pagpawi ng uhaw, nariyan ang paghahatid ng anumang sustansiyang natatamasa sa ating nakakain papunta sa iba’t ibang bahagi ng katawan, at ang pagtanggal at pagpalabas ng nakalalasong dumi. 

Ang tubig din ang tubod ng ating pawis, na kasangkapan upang kontrolahin ang ating temperatura sa gitna ng sari-saring pagbabanat ng buto. Idagdag pa natin na kung walang tubig, hindi tayo makakapaligo, makakapagluto o makakapaglinis ng ating tirahan.

Ang laking perhuwisyo tuwing napapatid ang daloy ng tubig sa ating mga kinalalagyan. Kinakailangang mag-ipon o mag-igib bago ang anunsyong pagputol sa serbisyo nito, o kaya’y ipinagpapaliban ang pagbabanyo o ang paghuhugas ng mga pinagkainan. Paano na lang ang mga nakatira sa mga lugar na, sa kabila ng dami ng residente, ay napagkakaitan ng pangangailangang ito?

Napakaparikala na may kakulangan sa tubig na dinaranas ng napakaraming tao sa kabila ng datos na tubig ang bumubuo ng may tatlong kaapat o ¾ na porsyento ng ating malawak na planeta. May 2.5 porsyento lamang niyan ang sariwang tubig, at katiting na iisang porsyento lamang ang makukuha’t magagamit ng sangkatauhan.

Ang tubig ay likas na yamang may hangganan at dapat pakaingatan. Dumadaan ito sa napakaraming kumplikadong proseso, pamamaraan at kalakalan upang mapasaatin.

Bukod sa pansariling gamit nito, ang agrikultura at iba pang industriya saan mang lupalop ay hindi makauusad o uunlad kung walang tubig. Dagdag na panggigipit sa kasalukuyang mga kakayanan ang lumalaking mga hamon gaya ng matuling paglobo ng populasyon, nakapipinsalang polusyon at nakababahalang pagbabago sa klima. 

Subalit higante man ang pagsubok na ito, makakaya pa ring magawan ng paraan kung ang bawat tao at komunidad, sa kabila ng mga pagkakaiba, ay maging presentado sa pag-ambag ng tulong gaano man kapayak.

Sa antas pa lamang bilang bahagi ng ating mga tahanan ay marami tayong maitutulong hindi lamang sa pagtitipid kundi pati sa pag-udyok sa ating kapwa na matauhan tungo sa responsableng paggamit ng tubig.

Ilan lamang dito ang pagsasara ng gripo kung hindi naman ginagamit, gaya ng sa kalagitnaan ng pagsisipilyo o paghuhugas ng kamay o pinaglutuan, at ang pagpapaayos ng anumang tagas sa mga gripo o tubo. Ang tubig mula sa paglalaba o paghuhugas — pati ang maiipong libreng tubig mula sa kalangitan tuwing tag-ulan — ay maaaring ipambuhos sa palikuran o ipanglinis ng bakuran.

Isaing, imbes na pakuluan, ang lulutuing gulay; makatitipid na sa tubig, mas mapapanatili pa ang sustansya ng mga ito. 

Subukan ding bawasan ang pagkakarne, na mas magastos sa tubig bago pa man makarating sa palengke, at damihan ang kagulayan sa hapag-kainan. Iwasan ding mag-aksaya ng pagkain o inumin upang hindi masayang hindi lamang ang mga ito kundi pati ng tubig na ginamit sa pinagmulan.

Ang maiiwasang pagtangkilik sa tubig na nakaplastik na botelya ay katipiran din sa tubig na ginagamit para roon na mas higit pa sa laman ng boteng iyon.

Makatutulong ding maipabatid sa mga kinauukulan kung makakita tayo ng pagtagas sa labas ng ating bahay o barangay. Isama na rin ang pag-uulat ng karumihan ng sistemang pantubig. 

Sa madaling salita, huwag waldasin ang tubig. Hindi porke’t may kakayanang bayaran ang buwanang singil ng ating tagapaghatid ng tubig ay magsasayang nito.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.