Masigla’t makulay na ebolusyon ng t-shirt

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | June 20, 2025

Alam n’yo ba na may espesyal na araw patungkol sa karaniwang t-shirt?

International T-shirt Day sa Sabado, ika-21 ng Hunyo, sa ilang bahagi ng mundo. Una itong naipauso ng Amerikanong blog site na Mashable noong 2010 at kumalat sa mga lupalop sa daigdig sa tulong ng social media.

Bagaman hindi iyon ipinagdiriwang sa ating bansa, maliban marahil sa ilang kumpanyang ito ang pangunahing produkto at sana’y makapag-alok ng diskuwento, mainam pa ring tayo’y pumreno sa masalimuot na mga talakayan at saglit na pagnilay nilayan ang bihirang usaping ito.

Una sa lahat ay nakamamanghang malaman na ang masasabing ugat ng modernong t-shirt ay lumitaw noong 1868 o may 157 taon na ang nakalipas. Mula noon ay dumaan na sa masigla’t makulay na ebolusyon ang naturang damit, pati na sa pagpalawak ng gamit nito upang hindi maging limitado sa mga kalalakihan, na siyang unang nakapagsuot nito, upang masaklawan maging kaming kababaihan. Naging sari-sari pa ang hilaw na materyales upang makagawa ng t-shirt, na bukod sa bulak ay kabilang ang estambre, polyester, at iba pa, pati pa nga pinaggupitang buhok ng tao. 

Mula rin sa pagiging blangkong kaputian ay napalawak ang hitsura ng t-shirt upang maipagawa sa iba’t ibang kulay at, higit pa riyan, malagyan ng maipalilimbag na disenyo na mailalagay sa harapan man o sa likuran. Kaya hindi lang saplot ang kahit napakapayak na kamiseta upang tayo’y hindi mapawisan, maarawan o mahamugan.

Maaari pa itong mapaskilan ng mensahe’t larawan, na naiulat na unang nagawa noong 1939 sa Estados Unidos para sa pag-anunsyo ng pelikulang ‘The Wizard of Oz’. Tuloy ay napakalaganap ng dagdag-silbi ng t-shirt bilang pampasikat ng kilalang mga tatak upang makaakit ng marami pang mahihibang na mamimili, o ng mga kandidato tuwing mag-eeleksyon na umaasang maaabot ang karagdagang masa na hindi mapupuntahan sa pangangampanya. Hindi na kagulat-gulat ang maraming ordinaryong mamamayan na makikita sa lansangan na suot ang naipagkakaloob na pang-itaas mula sa isang aspirante na baka pa nga’y natalo sa nakalipas na halalan.

Kaya bukod sa pagiging pandagdag-awra ay nakaaaliw din ang t-shirt lalo na kung may mga salita o pangungusap na tila nakikipaghuntahan sa makababasa nito. Minsan, halimbawa, ay may kaibigan tayong may nakasalubong sa C. M. Recto Avenue sa Maynila na ang kasuotan ay may patiwarik na mga titik na ang salin mula sa wikang Ingles ay “Hindi... Ikaw ang baligtad!” na tila patawang sambit ng isang plakdang nakainom.

Laganap din sa mga lalaking haligi ng kanilang tahanan ang patuloy na paggamit ng matagal nang kamiseta kahit ito’y punit-punit na’t kailangan nang iretiro. Nakakaawa mang makita ngunit posibleng iyon ay isang uri ng matrimonya, na kumbaga’y isusuot ang paboritong damit sa (gula-gulanit na) hirap at (napakapreskong) ginhawa.

Sa tagal na’t animadong kasaysayan ng t-shirt ay nakaabot na rin ito sa kasalukuyang may halong pangamba ukol sa kalikasan, kung kaya’t may namumukadkad na mga inisyatibo ukol sa paggawa ng pananamit na menos ang masamang epekto sa ating likas-yaman. Kabilang diyan ang malikhaing pamamaraan upang halimbawa’y hindi umabot sa may 2,700 na litro ng tubig ang kakailanganin upang makagawa ng bawat t-shirt. May tulong din sa kalikasan ang mga hindi nagugusot o wrinkle-free na pang-itaas, dala ng katipirang maidudulot nito sa kuryenteng pangplantsahin.

Ang t-shirt ay naging daan na rin sa pagkakawanggawa. Sa isang banda, ito ay kadalasang naibabahaging tulong para sa mga nasalanta ng bagyo, pagputok ng bulkan o paglindol. Kung kaya’t mainam na masilip ang ating aparador at ugaliing ibukod ang pinaglumaan o ’di na kasyang mga damit na maihahandog sa maaaring makinabang pa sa mga iyon.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Paggamit ng enerhiyang nukleyar, may natatanaw nang pag-asa

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | June 18, 2025

Nakakabanaag tayo ng matimyas na pag-asa tungo sa sapat at maaasahang suplay ng kuryete sa bansa sa gitna ng ratipikasyon ng Philippine National Nuclear Energy Safety Act ng Senado at Kamara de Representantes kamakailan. 

Sa gitna ng nararanasang pandaigdigang modernisasyon ng teknolohiyang nukleyar at pagsasaayos ng mga nauna nang kamalian o pagkukulang sa sistema ng enerhiyang nukleyar sa nakaraang mahigit sa kalahating siglo, minabuti ng ating Kongreso na ilatag na ang kinakailangang batas para hindi mapag-iwanan ang Pilipinas at tiyakin ang ligtas, hindi makokompromiso at may sapat na pananggalang tungo sa mapayapang paggamit ng nukleyar sa bansa. 

Magugunitang sa ginawang survey noong 2019 ng pamahalaan sa pangunguna ng Department of Energy, lumabas na mayorya ng mga Pilipino ay pamilyar na at pabor sa paggamit ng enerhiyang nukleyar sa bansa. 

Binigyang-diin naman ni Energy Usec. Sharon Garin, OIC ng kagawaran, na ang pagtatayo ng Philippine Atomic Energy Regulatory Authority o PhilATOM sa ilalim ng niratipikahang lehislasyon ay hindi mangangahulugan ng agarang pagtatayo ng plantang nukleyar. Anumang pagsusumikap tungo rito ay kailangang dumaan sa mabusisi, hakbang-kada-hakbang na proseso, ayon sa mahigpit na mga rekisito ng International Atomic Energy Agency o IAEA.

Tagapagtaguyod ng ating ekonomiya ang pagkakaroon ng sapat at maaasahang suplay ng kuryente. Kung papalya-palya ito at hindi sustenable, malulugi ang mga negosyo at lilisan ang mga namumuhunan sa bansa. Ang enerhiyang nukleyar ay hindi lamang maaasahan, kundi mabuti para sa kalikasan dahil ito ay malinis.

Sinabi maging ng Pangulo ng Estados Unidos kamakailan, “It’s time for nuclear (Panahon na para sa nukleyar)”. Simula noong 2021, ang mga kapitalista ay namuhunan na ng US$2.5 bilyon para sa next-generation nuclear technologies sa gitna ng malawakang paggamit ng AI na kumukonsumo ng labis-labis na kuryente.

Marami na sa buong daigdig ang naniniwalang ang pagtahak sa makabagong panahon ng nukleyar ay hindi na maaaring mahinto o masikil.

Ayon nga sa isinulat kamakailan ng ekonomista at kapwa kolumnistang si Bienvenido Oplas, may kaugnayan ang malawak na paggamit ng enerhiyang nukleyar sa mababang inflation. Aniya, ang mga bansang may bumababang paggamit ng nukleyar base sa total generation ratio ay nakararanas ng tumataas na inflation rate o pagtaas ng presyo ng mga bilihin at serbisyo. Samantala, ang bansa namang may tumataas na paggamit ng nukleyar ay nakararanas ng pagbaba ng inflation rate tulad ng South Korea, China, India at United Arab Emirates. 

Bagama’t matagal pa ang proseso, ang paglalatag ng pundasyon para sa pagdaloy sa bawat tahanan at tanggapan sa bansa tungo sa mas malinis, maaasahan at para sa lahat na suplay ng kuryente ay nasimulan at umuusad na. 

Umaasa tayong magtutuluy-tuloy na ito at darating ang panahong hindi lamang tayo makararanas ng sapat na suplay ng kuryente, kundi mas mura at malinis pa na inklusibong makapagpapainog sa ating ekonomiya at kabuhayan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Pagdo-donate ng dugo, kapaki-pakinabang sa kapwa at sa sarili

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | June 13, 2025

Kailan ka huling nakapag-alay ng dugo?

Naitatanong natin iyan dahil ngayong Sabado ang pang-21 na pagdiriwang ng World Blood Donor Day. Ito ay isa sa 11 na mga malawakang kampanyang pangkalusugan ng World Health Organization at bukod-tanging patungkol sa pagbibigay ng dugo at pasasalamat sa mga nagpapatupad nito.

Iyang espesyal na araw ay permanenteng parangal din para sa biyologong si Karl Landsteiner, na ipinanganak noong Hunyo 14, 1868 at ginawaran ng premyong Nobel noong 1930 dahil sa kanyang masigasig na pagkakatuklas ng grupong ABO ng dugo.

Kung malusog at kuwalipikado, maaari tayong makapagbigay ng dugo ng may tatlo hanggang apat na beses, na may pagitan na tatlong buwan, sa loob ng isang taon. Magagawa ito sa mga bangko ng dugo o kaya’y sa mga bloodletting na programa ng mga kumpanya o pamantasan. 

Marami ang maaaring mangailangan o makinabang sa naiaalay na dugo. Primero ang mga may sakit na gaya ng kanser o iba pa na mangangailangan ng operasyong makapagpapabawas o makapagbubuwis ng dugo, pati na ang mga kababaihang magkakakumplikasyon sa pagbubuntis o panganganak. Kabilang din sa mga benepisyaryo ay ang mga biglaang biktima ng pagkabundol o banggaan sa kalye, na lubhang mababawasan ng dugo dahil sa mga sugat na natamo.

Itinatayang may mangangailangang masalinan ng dugo sa bawat dalawang segundo, kung kaya’t, sa anumang araw o sandali, mahalagang may sapat na nakaimbak na dugo sa mga ospital o sa Philippine Red Cross (PRC). Hanggang 42 na araw lamang bago mapanis ang maitatabing dugo sa mga nabanggit na lugar at dapat ay sariwa ang dugong isasalin. Kaya naman walang humpay ang pagtanggap ng pumasang pulang likido sa mga pagamutan at sa mga tanggapan ng PRC. 

Ngunit hindi lamang pagliligtas ng buhay ang marikit na kapalit ng paghahandog ng dugo, dahil napakarami ng ’di matatawarang pakinabang nito sa ating kalusugan.

Sa isang banda, dahil sa magiging pagsusuri sa dugong iaalay, makukumpirma nang libre, kung tayo’y walang nakababahalang sakit, pati ng anemya o kakulangan sa dugo o kakulangan ng iron sa katawan.

Malalaman din kung ano ang tipo ng sariling dugo kung sakaling hindi pa ito nababatid. Higit pa sa mga iyan ay makababawas ng panganib na magkasakit sa puso o magkakanser, makatutulong sa kalusugan ng atay, makapagwawaksi ng stress at makapagpaaliwalas ng diwa’t isipan.  

Upang matiyak na ligtas ang maisasalin na dugo, ang makokolektahan — na dapat ay nasa 18 hanggang 65 ang edad — ay kinakailangang matiwasay ang kalusugan.

Kabilang sa palatandaan nito ay ang kawalan sa katawan ng nakahahawang birus gaya ng HIV o hepatitis; hindi labis o kulang ang presyon ng dugo; walang sipon, ubo o ano mang karamdamang posibleng makadulot ng impeksyon; hindi gumagamit ng ipinagbabawal na gamot; hindi kagagaling lamang sa anumang pagtitistis, maski pagpapabunot ng ngipin; at hindi nagawi sa ilang bansang may naitalang mga kaso ng nakahahawang sakit.

Kailangan ding sapat ang timbang, hindi nakainom at hindi kulang sa tulog. Kung nagpa-tattoo o may pagpatusok sa katawan gaya ng pagpapahikaw ng tainga o saan pa, mahalagang kondisyon sa iba’t ibang blood bank na may tatlo, anim o 12 buwan na ang nakalilipas mula nang maipagawa ang mga iyon. 

Walang dapat ikabahala ang mag-aalay ng dugo. May natural na sistemang pantustos ang ating katawan, sa pamamagitan ng paggawa ng sariwang dugong selula ng ating bone marrow, upang mapalitan ang maibibigay na dugo. 

Samantala, malinis ang kagamitan para sa pagkuha ng dugo mula sa ating braso. Ang proseso ay hindi masakit at tila ika’y nakurot lamang, lalo na kung nakailang beses nang naturukan ng karayom sa tuwinang pagpapa-blood test sa suking laboratoryo.

Matapos ang matagumpay na pagbibigay ng dugo, marapat na magpahinga nang saglit bago umuwi at huwag munang gumawa ng nakapapagod na gawain gaya ng pagmamaneho o pag-eehersisyo sa loob ng ilang oras, upang maiwasang mahilo o mahimatay.

Sa madaling salita, ang pagbibigay ng dugo ay isang kapaki-pakinabang na gawain alin mang panig ito tingnan. Kung tayo’y makapag-aalay, samantalahin ang maraming benepisyo nito sa ating pangangatawan.

Kung pag-aalayan, suklian ang kagandahang-loob ng mala-bayaning mga tagapagbigay sa pamamagitan ng pagpapamalas ng kabutihan sa kanila o kawanggawa sa naghihikahos nating kapwa na dahil sa mga dagok ng pamumuhay ay matagal nang nagmistulang duguan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.