Tatlong "K" noong panahon ng batas militar

ni Fr. Robert Reyes - @Kapaayapaan / Patakbo-takbo | September 19, 2022

Nagmisa tayo noong Biyernes sa isang mababang paaralan. At nang dumating tayo, nakaupo ang humigit kumulang 800 bata sa sementadong sahig ng malaki at malawak na “Covered Courts” ng paaralan. Maingay ang mga bata at maaaring ganadong magsimba pagkatapos ng mahigit dalawang taon ng pagkakaburo sa kani-kanilang tahanan na nasanay na sa naturang “online classes.”

Ano kaya ang magiging mensahe natin sa mga bulinggit na uhaw na uhaw sa anumang magbibigay ibayong sigla sa kanilang isip, puso, diwa, katawan at kaluluwa? Alam ko na. Pakikiusapan ko ang batang seminarista na magbigay ng nakakatuwa at nakapagpapasiglang kuwento. 'Yan ang gusto ng kabataan, hindi ba? Ang makinig sa kuwento.

Ginamit ng seminarista ang simpleng kuwento ng mga kamay na nananalangin. Ito ang ibinahagi ni Brother, pagkatapos magbasa ng ebanghelyo. Seryoso ang mensahe ni Brother. Mahalaga ito. Napansin kong medyo nakinig ang mga bata. Ngunit maraming balisa na parang gustong tumayo at tumakbo, dahil mga bata, punung-puno ng sigla na nagpupumiglas na lumabas.

Kaya’t dinagdagan ko ang mensahe ni Brother. PInatayo natin ang mga bata. Sinabi ko sa mga ito: “Misa ito ng Espiritu Santo. Ang Espiritu Santo ay ang Espiritu ng Diyos na buhay na nais tayong maging palaging buhay, gising at handang kumilos para sa kabutihan at para sa Panginoon. Ibuka ninyo ang inyong mga kamay at braso na parang mga pakpak. At sabay-sabay ninyong ikilos ng pababa at pataas na parang mga pakpak ng ibon. At handa na kayo. O, sige, lipad na. At kasabay ng mga kamay at brasong pataas at pababang kumakawag na parang pakpak aking isinigaw: "lumundag din kayo, mga bata. At ayon, nagmukhang hawla ng ibon ang “covered court” na merong daan-daang ibon na nagpupumilit lumipad. At binigkas ko ang unang mga salita sa isang kanta: “Ibon man may layang lumipad. Kulungin mo ay umiiyak…” 'Yan tayo, mga ibon na nais maging malaya at sumasakay sa hangin ng biyaya ng Diyos tungo sa kapayapaan, kaginhawaan at kaganapan ng buhay… Lumilipad na ang mga batang nagmistulang ibon… at dagdag kong pakiusap: “O, sabay-sabay tayong sumigaw nang malakas."

Tuwang-tuwang lumipad, tumalon at sumigaw ang mga bagay na matagal nang nakulong, na “house arrest” dahil sa COVID-19. Tiyak kong wala sa kanila ang may alam tungkol sa Martial Law at ang iba pang ginawa ng nasirang diktador noong '60s, '70s hanggang '80s. Batang-bata pa ang mga pinalipad, pinatalon at pinasigaw na mga bata. Nais ko mang ibahagi ang aking karanasan sa Tatlong K ng mga taong hinawakan ng Pangulong Ferdinand Marcos ang Malacañang, lubhang bata at mura ang isip ng mga tatanggap ng mabigat at malungkot na mensahe. Oo at paano mo ipaliliwanag at ikukuwento ang kasuwapangan, kasinungalingan at karahasan ng mga taong iyon?

Walang programa ng pag-alala at pagpapalalim sa mga kaganapan noong Martial Law o Batas Militar ng Pangulong Diktador. Malungkot at tila nakalimutang tiyaking may matibay na programa ng paggunita, pag-aaral at pagsasabuhay ng mga leksyon noong madidilim na taon ng Tatlong K.

Huli na ba ang lahat? Hindi! Tuloy lang ang pagkukuwento, paggunita at pagsasabuhay ng mga natutunan sa mga leksyon ng madidilim at mapanganib na taon ng diktadurya, panahong ng Martial Law.

Ano kaya’t sa partikular na oras, sabay-sabay ang lahat na lumipad, lumindag at sumigaw habang tuluy-tuloy na tinutugtog: “Ibon man may layang lumipad, kulungan mo ay umiiyak."

Ang krus at dalamhati ng mamamayang pilipino

ni Fr. Robert Reyes - @Kapaayapaan / Patakbo-takbo | September 17, 2022

Noong nakaraang Miyerkules at Huwebes ay ipinagdiwang natin ang magkaugnay na Pista ng Banal na Krus at ni Maria, Ina ng Dalamhati. Magkaugnay ang dalawang kapistahan: ang matinding pagdurusa ng Anak (ng Diyos) ni Maria at ng Ina ni HesuKristo (Ina rin ng Diyos). Malinaw na hindi mapaghihiwalay ang pagdurusa ng Anak sa pagdurusa ng Kanyang Ina.

Kailangan natin ang malalim at maingat na pag-aaral at pagninilay sa kahulugan ng Krus sa buhay ni Kristo at ng iba’t ibang pagdadalamhati ni Maria na may kaugnayan sa paghihirap ng kanyang anak. Ito marahil ang dahilan ng tila mababaw at mahinang paguunawa sa buhay at misyon ni HesuKristo. At ang kakulangan ng pag-uunawang ito ang dahilan kung bakit mahirap makakita ng mga bukod-taning Kristiyano na masasabi mong uliran at modelo ng pagsunod kay HesuKristo na kongkretong makikita sa buong galak at pagtitiwalang pagpapasan sa kanyang krus.

Madalas sumagi sa aking isip ang Abdilla 5, itong mga nagdaang panahon—26-taon nang nakakulong ang limang inosenteng mamamayan na inakusahan sa pagpasalang kay Retired Col. Rolando Abadilla. Pinatay si Abadilla noong ika-13 ng Hunyo 1996. Inako ng Alex Boncayao Brigade (Communist Death Squad) ang pagpatay kay Abadilla bilang kabayaran sa kanyang mga nagawang kalabisan at karahasan bilang berdugo ng Martial Law noong panahon ni dating Pangulong Ferdinand E. Marcos. Ngunit gumawa ng ibang istorya ang kapulisan sa ilalim ng Chief PNIP Robert Barbers. Ayon sa kapulisan, ang tunay na pumatay kay Abadilla ay hindi ang Alex Boncayao Brigade kundi ang limang lalaki na taga-Fairview, Quezon City. Ang Abadilla 5 ay sina Joel de Jesus, isang drayber ng padyak sa Fairview, Quezon City. Tinortyur si De Jesus at idinawit nito ang kanyang mga kapitbahay na sina Lenido Lumanog, Rameses de Jesus; Cesar Fortuna at Augusto Santos.

Nakulong ang tatlong pinaghinalaan. Pansamantalang pinakawalan, ngunit muling ikinulong. Hanggang ngayon, patuloy na na kakulong ang dating limang inosenteng “fall guys.” Bakit apat na lang? Dahil noong 2016, namatay si Lenido Lumanog pagkatapos magdusa ng maraming taon sa sakit sa bato at kailangan nitong magpa-dialysis, tatlong beses isang linggo. Ilang ulit kong inilaban ang Abadilla 5 dahil sa napakalinaw na ebidensiyang walang kasalanan ang apat na lalaki.

Maliban sa pagsisikap ng mga abogadong ipakita na walang-wala talagang kaugnayan ang limang nasasakdal sa krimen na ipinataw sa kanila, sinikap na rin naming ihingi ng “Presidential clemency” o pagpapatawad ng Presidente. Ngunit malupit ang mga korte at malupit din ang mga pulitiko na ayaw suportahan ang tunay na proseso ng katarungan na batay sa katotohanan at sa halip ay pinapanigan ang di makatarungan at maling pag-uugali ng pagkakampihan ng mga pulitiko at dinastiya. Paano na ang reputasyon at pangalan ni Col. Rolando Abadilla kung tatanggapin ang pag-ako ng Alex Boncayao Brigade na hinatulan nila at ibinitay ang berdugo ng Martial Law na siyang kilalang tawag sa pinatay na sundalong opisyal?

Noong isang araw nabalita na kaugnay ng ika-65 kaarawan ng Pangulo, pinakawalan ang 371 preso (o PDL persons deprived of liberty). Meron kayang pag-asang pakawalan na ang nalalabing apat sa Abadilla 5? Huwag nating pag-usapan kung inosente o hindi ang pawawalan. Una, sa totoo lang, maaari na ring pag-aralan kung dahil sa magandang record sa loob ng kulungan ang maaari nang ipagkaloob sa kanila ng Board of Pardon and Parol ang “parole with good conduct.”

Pangalawa, sa dami na ng iniharap na ebidensya sa korte kaugnay ng pagiging inosente ng mga pinagbintangan at ng napakalinaw na paggamit ng kapulisan ng torture para paaminin ang lima sa krimen na hindi nila ginawa, dapat lang balikan ng mga korte ang mga iniharap na ebidensya ng iba’t ibang abogado sa nakaraang mga taon.

Mahigit 26-taon nang naghirap at nagpasan ng krus ang Abadilla 5. Gayundin si Senadora Leila de Lima sa nagdaang halos anim na taon. Maiintindihan ko ang krus ng pagtitiis sa mga karaniwang pagsubok ng buhay. Ngunit kakaibang pagpapasan at pagtitiis ng krus ang ginagawa hanggang ngayon ng Abadilla 5 at ni Senadora Leila de Lima… Ang pasanin ang krus ng pagkakakulong sa kabila ng pagiging malinis, inosente, oo at walang sala.

Sana, sana sa kanilang paghihirap magbago na ang sistema ng katarungang hindi patas at hindi malinis. Sana, lumaya na ang mga pinagdurusa’t pinarurusahang walang kasalanan… Sana, sana, kunin na sa kanila ang mabigat na krus ng inhustisya!

Ang Olongapo, ang Beijing, ang Inang Bayan at si Mario Miclat

ni Fr. Robert Reyes - @Kapaayapaan / Patakbo-takbo | September 11, 2022

Matagal na tayong hindi nakakapunta sa Olongapo. Sa tagal, hindi na natin maalala kung kailan ang pinakahuling punta natin. Madalas tayong pumunta doon noong 1991.

Kaibigan natin ang dalawang Social Action Directors ng Arkidiyosesis ng Pampanga at Diyosesis ng Iba na sina Among Ed Panlilio at Padre Roque Villanueva. Kaya noong sumabog ng Bulkang Pinatubo, madali nating naiugnay ang pagbuo ng ACC o Archdiocesan Crisis Committee ng Arkidiosesis ng Maynila sa ilalim ni Jaime Cardinal Sin.

Nagtuturo tayo noon sa seminaryo ng San Carlos sa Makati. Nagmistulang palengke ang harapan ng seminaryo nang dumagsa ang mga truck at sari-saring sasakyang may dalang donasyong bigas, de-lata, gamot, damit at iba pa para sa mga biktima ng Bulkang Pinatubo. Ilang buwan nagtagal ang pari’t parito natin ng San Fernando, Pampanga at Iba, Zambales at seminaryo ng San Carlos sa Makati. Noong naunang taon, 1990 nagsimula na ang pagiging bagsakan ng “relief” o “ayuda” ang seminaryo ng San Carlos noong naganap ang baha ng Ormoc City, kung saan nagpadala ang Arkidiosesis ng Maynila sa Ormoc, Leyte ng ilang truck ng relief na isinakay sa barko. Sinamahan natin ang barko at nag-volunteer din si Sr. Lydia Collado RSCJ sa oplan Ormoc ng ACC.

Ngunit hindi iyon ang huli nating pagpunta sa Olongapo. Naaalala pa natin ang sinimulang ATR o Anti-Trapo Run na dinala sa iba’t ibang bahagi ng Pilipinas. Isa ang Olongapo sa mga napiling pagdarausan ng ATR. Kung saan merong matagal nang namamayaning dinastiya, naroroon kami. Kilala noong mga panahong iyon ang mga Gordon sa Olongapo. Sa pamamagitan ng munting takbo na nagsimula sa Ulo ng Apo at nagtapos sa simbahan, kung saan kami nananalangin at nagbigay ng huling pahayag. Oo, medyo matagal-tagal na nga ang lumipas na panahon nang huli nating dinalaw ang Olongapo.

At ganun din ang nagdaang panahon ng paglikas ng mga lumaban kay Marcos tulad nina Alma at Mario Miclat na nananatili sa Tsina mula 1971 hanggang 1986. Nag-aral ng Mandarin ang mag-asawa. Ganun din ang kanilang dalawang anak na sina Maningning at Banaue. At isa sa mga naging trabaho ng mag-asawa ay ang pagsasahimpapawid sa Radio Peking tatlong beses sa isang araw ng 30-minutong programa. Hindi lang nagtrabaho sa Radio Peking ang magasawa. Nagmasid, nag-aral at buong ingat isinulat ng mag-asawa ang kanilang mga karanasan sa Tsina. Namunga ito ng ilang libro, tulad ng “Secrets of the Eighteen Mansions” na isinulat ni Mario. At nang mamatay si Mario noong ika-3 ng Abril 2021 nagsimulang buuin ni Alma ang ilang sinulat ng kanyang mahal na asawa sa tatlong libro: Hundred Flowers Hundred Philosophies; Kailan at 70+ na Tula; at 21 West 4th Street.

Noong kababalik lang natin ng Pilipinas mula nang halos limang taong pagpapatapon (exile) sa Guizho at Hong Kong sa Tsina, inimbitahan tayo ni Mario na magbahagi ng naging karanasan ko bilang “Foreign Expert” sa Tsina. Hindi pa natin lubos na nakikilala si Mario. Nakilala lang natin siya sa pamamagitan ni Dr. Ajit Rye, na propesor ng Political Science sa Unibersidad ng Pilipinas. Nagulat tayo sa paanyaya dahil hindi pa natin maituturing ang ating sarili na dalubhasa sa kultura at kasaysayan ng Tsina. Napakababaw pa ng aking karanasan at kaalaman tungkol sa Tsina. Ngunit anumang karanasan at pagninilay dito ay mahalaga para kay Mario. Panahon ng pagkakatapon natin nang apat na taon sa Guizho at Hong Kong, kung saan tumagal ng 11 taon.

Isinulat ni Mario noong siya’y isa lamang mag-aaral sa UP ang “Rebolusyonaryong Sigwa” na isa sa mga naging saksi sa Third Quarter Storm na lumaban kay Marcos.

Tila hindi pa natapos ang rebolusyonaryong sigwang nagsimula noong dekada '70s. Tuloy-tuloy lang ang rebolusyon, ang pagbabago, ang pagpapalaya ng isip, diwa, puso at bansa.

Inilibing na si Mario kahapon sa Olongapo. Bumalik na si Mario sa mahal niyang Olongapo. Salamat sa pagkakaibigan, sa malaya’t nagpapalayang kaisipan at diwa, Mario. At salamat din sa Olongapo.