May ningning sa kabila ng dilim sa buhay

ni Fr. Robert Reyes @Kapaayapaan / Patakbo-takbo | Sep. 28, 2024

Lungkot, lumbay, dalamhati… depresyon. Sino sa atin ang hindi dumaranas ng kulimlim at dilim sa kanyang buhay? 

Noong mga panahon namin ng mga dekadang 50,60 at 70, hindi masyadong pinag-uusapan at pinoproblema ang “depression,” kahit meron nang ganito ng mga nagdaang panahon. Isa itong kondisyon ng isipan na nangangailangan ng seryosong atensyon ng mga dalubhasa tulad ng mga psychologist at psychiatrist. Kung hindi ito matuklasan at matugunan nang maaga, maaaring mauwi ito sa trahedya.

Ganito ang istorya ng maikli ngunit lubhang mabunga at makulay na buhay ni Maningning Miclat, anak nina Mario at Alma, kapatid ni Banaue. Panahon pa ni dating Pangulong Ferdinand Marcos nang lumikas ng Pilipinas sina Mario at Alma. Sa Beijing, China sila nagtungo upang iwasan ang lumalalang diktadurya ni Marcos. At sa Tsina, isinilang at lumaki ang dalawang babaeng anak nina Mario at Alma. 

Doon sa matabang lupa ng nasabing bansa namulat at lumaki sina Maningning at Banaue. Nagkainteres si Maningning sa pagsusulat ng tula sa wikang Tsino. Nagsimula rin ito ng pagpipinta (Chinese painting). Inibig ni Maningning ang bansang kumalinga at nagturo sa kanya ng kanyang kamusmusan. Ginantihan niya ito ng mga tulang binubuo ng mga piling salitang bumuno ng mga malalalim na tula ng mga wikang Tsino.

Bagama’t hindi Chinese si Maningning, hindi ito nag-atubiling pumasok sa mahiwagang kuweba ng sining ng Tsino. At sa mga murang taon ng batang may dugong Pinoy, nakasalamuha at nakalaro nito ang kakaibang diwang Tsino. 

Sa paglipas ng mga taon, nang ligtas nang bumalik sa ating bansa, ang kanyang mga magulang ay kinailangang muling pumasok sa bago at kakaibang mundo, ang mundo ng lahing Pilipino. At sa mga sumunod na taon (1986-2000) mabilis na natutunan at pinagyaman ng batang makata ang dalawang wika, Filipino at Ingles. Inaral din niya ang kanluranin at katutubong sining ng pagpipinta. Hindi inaasahan ng lahat lalo na ng kanyang mga mahal na magulang at kaisa-isang kapatid ang trahedya ng kanyang biglang pagpanaw noong Setyembre 29, 2000.

Mula noon hanggang ngayon, idinaraos ng Maningning Miclat Art Foundation, Inc. ang iba’t ibang natatanging programa at pagkilala sa malikhaing kabataang 28 taon gulang noon (edad ni Maningning ng kanyang pagpanaw).

Ngunit sa taong ito, idinaos ng MMAFI ang “Ningning sa Dilim,” isang talakayan ng kaugnayan ng sining sa kalusugang pang-isip (mental health). Sa pagdiriwang, napakinggan ang mga panayam nina Yasmin Almonte, Cathy Sanchez Babao at Dr. Dinah Pacquing Nadera. Sa simula ng programa, ibinahagi natin ang sumusunod na ‘tulang panalangin,’ gamit ang pamagat na “Ningning sa Dilim.”

Lungkot, lumbay, dalamhati ay lahat bahagi ng kulimlim at dilim ng buhay.

Daraa’t daraan ang lahat sa mga palubog na damdaming ito. 

Marahil, ito ang naramdaman ni Maningning nang lisanin niya ang mahal niyang Tsina.

At sa kanyang bagong daigdig sa bayan ng kanyang mga magulang, 

Habang sinasalubong ang nakagawiang kulimlim at dilim, 

Buong galing at lakas sinuong ang dalawang bagong wika ng Ingles at Tagalog. 

‘Di nagtagal, buong tatas at galing tumula, hindi lang sa isa 

Kundi sa tatlong wika… Tsino, Pilipino at Ingles. 

Ganu’n din sa pagpinta, sa dating estilong Tsino at ‘di kalauna’y 

Sa bagong istilong pinag-isang kanluranin at Filipino.

Dalawang mundong nagpupumiglas, nagsusumigaw, kumakawala,

Nagtatanong, namamangha’t lumuluha.

Sa mayaman bagama’t murang kalooban ni Maningning, 

May makikinig kaya, may uunawa o maski maaawa?

Madilim, kulimlim, sana’y may taingang marinig.

Sana’y may pusong mangumusta’t kumalinga.

Meron kayang nakaririnig sa piping hikbi ng kaluluwang tigib

Sa kahapon, tinatanong ng ngayon, hinahamon at hinahatulan ng bukas?

Napakaraming mga kabataang dumaraan sa lungkot, lumbay at dalamhati. Napakarami ring nagsasabing, “depressed” daw sila. Huwag nating balewalain ang anumang reklamo’t parinig hinggil sa kalagayan ng kanilang isipan at kalooban. 

Napakaraming Maningning sa lipunan. Totoo at ilang taong natutulungan sila ng kanilang sining at anumang nagbibigay tatag, tibay at kabuluhan. Ngunit higit sa sining, hindi mapapalitan o matatapatan ang pakikinig, pagkalinga at pagmamahal ng sinumang malapit sa mga kabataang nagtatanong, nalulungkot, nalulumbay at nagdadalamhati.

Salamat sa Maningning Miclat Art Foundation, Inc. sa makabuluhang panayam at palitan tungkol sa sining at kalusugan ng isipan. Magandang simula ito, at sana’y maipagpatuloy.

Tondo, sa mga mata ng mapanghusga

ni Fr. Robert Reyes @Kapaayapaan / Patakbo-takbo | Sep. 23, 2024

Isang linggo ng paggunita, pamamahayag, at pagtataya. Nagsimula ang kakaibang linggong ito sa Tondo, Maynila. 

Naimbitahan tayo magmisa sa mahigit 700 mag-aaral sa Don Bosco Technical School sa Tondo. Medyo napaaga ako ng dating dahil sa pag-aalala na baka mahuli sa usapan, kaya minarapat kong umalis ng maaga. Wala pang ika-6 ng umaga, nasa harapan na ko ng nakasarang gate ng paaralan ng mga Salesian. Umaambon pa noon at iniisip ko kung ano ang maaaring gawin.

Naglakad ako pakaliwa at sa unang kanto ay kumanan sa kalye Herbosa. Naghanap tayo ng karinderya na may lamesa at upuan pero wala. Buti may 7-Eleven at pumasok ako. May munting mesa at silya na ginagamit na ng dalawang babaeng nakasiksik sa maliit na bangko. 

Lumabas tayo at muling naglakad. Naalala ko ang nabasa kong nobela ni Andres Cristobal Cruz, ang “Sa Tondo May Langit Din.” Ito ang isang bahagi ng Tondo, ngunit langit nga ba ito? 

Habang binabalikan ko ang nobelang may malalim na pagtingin sa Tondo, bumalik din ang napakaraming alaala ng Tondo ng sariling buhay ko. 

Dito, sa ospital ng Mary Johnston Hospital ako ipinanganak. May dugong Tondo ako at maari nating ipagmalaki na batang Tondo rin ako. 

Ito ang Tondo ni Andres Bonifacio na nagtinda ng pamaypay habang binabasa niya ang nobelang “Les Miserables” ni Victor Hugo. Hindi kalayuan ay ang Gagalangin, kung saan ako nag-aral ng elementarya sa Immaculate Conception Academy. At ‘di rin kalayuan, sa simbahan ng Espiritu Santo, sa Tayuman, madalas akong dalhing magsimba ng aking mga magulang noong nakatira pa kami sa Dimasalang. Sa Avenida naman, wala pang LRT noon, madalas akong isama ng aking Tiyang Lil sa mga tiyahin at tiyuhin ko sa kalye Misericordia.

Ang karaniwang usap-usapan tungkol sa Tondo ay hindi masyadong maganda. Tila kabaliktaran ng nobela ni Cristobal Cruz. Ngunit, kung babasahin mo ang nobela, sa gitna ng lusak at panganib, merong wagas na pag-ibig, wagas na pagkatao na matatagpuan ninuman kung gagamitin mo hindi ang mapaghusgang mata kundi ang mapagmahal na puso.

At dumating ako sa harapan ng Cora’s Tapsilog at walang tao. Pumasok ako at umorder ng makakain. Hindi pa ako nagtatagal kumain nang dumating ang gusgusing bata at sinabing, “Penge po ng pambili ng pagkain para sa aking kapatid.” Ibinili ko ng makakain ang bata at pinaupo ito sa aking harap. Dumating ang pagkain ng bata at kumain agad ito. Tinanong ko ang kanyang pangalan, sinagot naman ng, “Ramel Agustin po.” Paki-spell nga ang iyong pangalan. “Hindi ko po alam mag-spell.” Ano ang natapos mo? “Grade 3 po.”  Nasa 11 taong gulang na si Ramel. Tinanong ko siya muli kung bakit tumigil na siyang mag-aral. Sagot nito, “Wala po akong pang-assignment.” Ano ang trabaho ng iyong tatay? “Wala po.” Ng iyong nanay? “Labandera po.” 

Nang mangangalahati na ang pagkain sa kanyang pinggan, tumigil na si Ramel at ipinabalot ang natirang kalahating kanin at ulam. Naalala ko ang sinabi ni Ramel sa akin na pahingi ng pambili ng pagkain para sa aking kapatid. Tama nga si Cristobal, na sa Tondo, may langit din!

Nakilala ko naman ang masayahing kahera na si Jen na nagsabi pag-alis ni Ramel, “Maraming ganyan dito. Karamihan bata at meron ding matanda.” Hindi pa natatapos ang sinasabi ni Jen nang dumating ang isang matandang pulubi na itinuro ang aking kape. Sabi nito, “Pengeng kape!” Ibinigay ko ang natitirang kape ko at kaagad nitong ininom. Nagsalita muli ang pulubi, “Pengeng pambili ng itlog.” 

Tinanong ko si Jen kung puwede siyang magluto ng itlog. Sinagot ako ng, “Hindi po puwede dahil nakaimbentaryo ang lahat. May itlog po riyan sa kabila. Sampung piso lang po.” Dumukot ako ng 20 pesos sa aking wallet. Ibinigay ko sa babaeng hindi gusgusin ngunit parang may konting kulang. Bago ito umalis, tinanong ko ang kanyang pangalan. “Eng Eng po!” ang sagot niya. Umalis si Eng Eng at hindi na bumalik. “Bibili po ng sigarilyo iyan,” paliwanag ni Jen. Totoo, sa Tondo may langit din.

Nagmisa na ako para sa 700 mag-aaral. Nagkuwento ako tungkol sa Martial Law noong panahon ko. Pagkaraan ng misa may lumapit sa akin at ibinulong, “Padre, dito po sa Tondo, karamihan ay mahal pa rin ang mga Marcos.” Ah, talaga. “Opo, mahal nila ang tatay at mahal din nila ang anak.”

Noong nakaraang Biyernes ng ika-6 ng gabi, nagmisa naman ako sa Ateneo School of Law sa Makati. Nagkuwento rin ako tungkol sa Martial Law sa mga nag-aaral ng abogasya.

Kahapon, sa harapan ng Comelec, inalala ang madilim na yugto sa ating kasaysayan mula ika-21 ng Setyembre 1972 hanggang ika-22 ng Pebrero 1986. Parang kahapon lang at parang wala ring nagbago sa kahapon. Ngunit, hindi nawawalan ng pag-asa ang nagtipun-tipon sa harapan ng Comelec, Intramuros na lumalaban pa rin. At ngayon, lalaban sa dinastiya, dayaan. Aanhin mo ang gunita kung walang pagtataya! Buhay pa rin ang diwang mulat at nagtataya. 

Jaime Cardinal Sin, nananatili sa puso ng mamamayan

ni Fr. Robert Reyes @Kapaayapaan / Patakbo-takbo | September 1, 2024

Magkasintada sana si Cardinal Jaime Sin at ang aking ina kung pareho silang buhay ngayon. 

Pareho silang ipinanganak noong 1928, si Cardinal Sin ng Agosto 31 at ang aking nanay Naty ng Disyembre 21. Naunang namatay si Jaime Cardinal Sin noong Hunyo 21, 2005. Nasa 19 na taon nang patay ang Cardinal. 

Nitong Sabado, Agosto 31 ay ang kanyang ika-96 sanang kaarawan. Laking panghihinayang at hindi natin kasama ang butihing Cardinal na ama ng 1986 People Power Revolution.

Nagkataong huling Biyernes ng buwan, nagtungo na naman ang ilang grupo at indibidwal sa Plaza Roma sa harapan ng Comelec para patuloy na magpahayag ng kanilang posisyon hinggil sa sinasabing pandaraya noong nakaraang pambansang halalan. 

Pagkatapos ng misa sumayaw sa harapan ng Comelec ang tatlong ballot boxes na may mensaheng, “Buksan ang mga ballot boxes sa Santo Tomas, Batangas.” Kasama ng sumasayaw sa loob ng mga karton na ballot boxes ay ang dalawang sumasayaw rin na suot ang maskara nina Alice Guo at Comelec Chair George Garcia. Nagkataong merong dumalong dalawang matatapang na volunteers, isang babae at isang lalaki. Humarap ng Comelec ang dalawa at nagsimulang magsalita at pagbatikos sa Comelec. 

Sa lakas ng pagsigaw ng dalawa, napahanga at namangha na lang kaming lahat kung paano nila nakayang sumigaw nang ubod ng lakas na walang sound system. Sa sobrang lakas ng kanilang sigaw, lumabas ang ilang opisyal at security ng Comelec. Samantalang naroroon silang nanonood at nakikinig sa dalawang matatapang na aktibista, wala namang silang magawa kundi utusan ang pulis na pagsabihan kaming hawakan ang mga placard kung ayaw naming makumpiska ang mga ito. Sumunod naman kami, ngunit hindi tumigil sa matinding pagsigaw at pagbatikos ng dalawang matapang na mamamayan. “Buksan ang mga ballot boxes sa Santo Tomas Batangas!… “Hybrid elections, hindi electronic!” 

Paulit-ulit na sigaw ng dalawa. Napuno ang buong harapan ng Comelec, Manila Cathedral at ang malawak na bahagi ng Intramuros ng sigaw ng katotohanan at katarungan. Nakikinig kaya ang Comelec? Kung hindi man, hindi nila maiiwasang marinig at maramdaman ang dagundong ng katotohanan at katarungan.

Unti-unting humupa ang pagsigaw ng dalawang magigiting na mamamayan. Nag-usap-usap nang hanggang nagligpit at nag-alisan ang mga dumalo sa buwanang Last Friday Devotion sa harapan ng Comelec. 

Nasa 17 buwan na o isang taon at limang buwan na ang walang sawang pamamahayag ng mga mamamayang lumalaban sa katiwalian tuwing halalan. Totoong naririnig namin ang madalas na bukang bibig ng marami, “Wala namang bago! Lagi namang may dayaan tuwing halalan. Masanay na tayo! Ganyan talaga ang buhay dito sa ating bansa! Walang pagbabago! Walang pag-asa!”

Hindi natin dapat payagang maghari ang tinig ng mga nagmimistulang may-ari ng kapangyarihan at poder ng pamahalaan. Salamat sa sistema ng pulitika na sa kasawiang palad hindi nagbago maski na napaalis ang diktador at ang kanyang pamilya noong Pebrero 1986. Salamat sa Anti-Dynasty Bill sa Konstitusyon ng 1987, na sana’y naging batas ngunit sinikap at tiniyak ng dinastiya na manatiling panukala lamang.

Ngunit, mananatiling buhay at malinaw pa ring umuugong ang tinig ng isa sa mahalagang bahagi ng People Power Revolution noong Pebrero 1986. Kahit na matagal nang namaalam, sa kanyang kaarawan nitong Sabado, kailangang alalahanin, pasalamatan at hayaang muling mabuhay sa ating kamalayan, kalooban at paninindigan ang espiritu ni Jaime Cardinal Sin. Happy birthday, Cardinal Sin!

Bago nag-uwian ang mga dumalo sa Last Friday Devotion, nagpasya kaming dumalaw sa puntod ni Cardinal Sin. Nakagugulat sa iba’t ibang pahayag sa naging epekto ni Cardinal Sin sa buhay ng mga naroroon. Subalit, hindi makakalimutan ang naging ambag ng mabuting Cardinal sa buong bansa. Siya ang naging tinig na buhay na laging naririnig at nararamdaman. Inaabangan at inaasahan ng mga mamamayan.

Kinatatakutan at kinamumuhian niya ang mga tiwali at kalaban ng katotohanan at katarungan.

Sa pagtatapos ng aming dalaw sa puntod ni Cardinal Sin, nanalangin kami, “Mahal na Cardinal Sin, samahan ninyo kami sa panalangin at pagpupunyaging linisin, ayusin, tanggalin at wakasan ang maruming halalan bunga ng maruming pulitika na dulot ng lumalaganap at tumitibay na mga dinastiya. Salamat sa inyong halimbawa. Hindi kami titigil at tulad mo, buo at buhay ang aming tiwala sa Kanya, ang Diyos ng katotohanan, katarungan, kapayapaan at kalayaan. Amen.”