Karapatang bumoto, huwag sayangin

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Apr. 25, 2025

Limang araw mula ngayon o sa darating na Abril 30 ay “Woman Suffrage Day”, batay sa Presidential Proclamation No. 2346 na nilagdaan at inaprubahan ng yumaong Pangulong Ferdinand Edralin Marcos noong ika-29 ng Marso 1984. Noong ika-30 ng Abril 1937, isang plebisito ang ginanap kung saan 447,725 kababaihang Pilipino ang sumang-ayon na bigyan sila ng karapatang bumoto, katulad ng mga kalalakihang Pilipino.

Mahaba ang nilakbay na landas bago tuluyang nabigyan ng karapatang bumoto o right of suffrage ang kababaihang Pilipino. Noong 1907, si Congressman Filemon Sotto ng Cebu ay naghain sa Philippine Assembly ng isang panukalang batas na nagbibigay karapatan sa kababaihang Pilipino na bumoto. Sinundan ito ng ganoon ding panukalang batas na inihain ni Assemblyman Melecio Severino ng Negros Occidental noong 1912, Assemblyman Mariano Cuenco ng Cebu noong 1916 at Assemblyman Tomas Luna ng Bulacan noong 1918. Subalit hindi naaprubahan ang alinman sa mga panukalang batas ng ito.

Noong 1928, naghain sina Senador Manuel L. Quezon, Camilo Osias, Emiliano Tria Tirona at Jose P. Laurel ng isang panukalang batas, Senate Bill No. 218 na ganoon din ang layunin: bigyan ng karapatang bumoto ang kababaihang Pilipino.

Sa isang Memorandum na iniharap ni Senador Laurel bilang miyembro ng Senate Committee on Elections and Privileges, sinabi niya na ang mga lalaki at babae ay katuwang hindi lamang sa pagbuo ng pamilya kundi maging ng paghinang ng demokrasya, at anumang pag-angat sa estado ng kababaihan ay pagbuti ng kalagayan ng buong bayan. 

Katulad ng mga naunang kaparehas na panukalang batas, hindi rin ito napagtibay.

Noong Disyembre 17, 1933, inaprubahan ng noon ay Amerikanong gobernador-heneral ng Pilipinas, Frank Murphy, ang Act No. 4112 na nagbibigay-karapatan sa mga kababaihang Pilipino na bumoto. Ngunit ang batas na ito ay nawalan ng bisa nang maaprubahan ang orihinal na 1935 Konstitusyon ng Pilipinas. Sa pangalawang talata ng Artikulo V ng nasabing Konstitusyon, itinakda na igagawad ng Pambansang Asembliya (National Assembly) ang karapatang bumoto sa kababaihang Pilipino kung sa isang plebisito na gaganapin sa loob ng dalawang taon matapos pagtibayin ang 1935

Konstitusyon ay hindi kukulangin sa 300,000 babaeng Pilipino na may kaukulang kuwalipikasyon ang boboto ng pagpayag sa pagbibigay ng ganoong karapatan.

Noong ika-30 ng Setyembre 1936, pinagtibay ang Commonwealth Act No. 34 kung saan itinakda ang pagdaraos ng isang plebisito sa Abril 30, 1937. Sa kanyang talumpati sa Malacañang, ipinahayag ni Pangulong Manuel Quezon, “Nararapat at kinakailangang gawaran ng karapatang bumoto ang kababaihang Pilipino.” 

Sa plebisitong ginanap noong Abril 30, 1937, may 447,725 na mga Pilipina ang sumang-ayon na bigyan sila ng karapatang bumoto. Ito ay higit pa sa kinakailangang 300,000 na itinakda sa ilalim ng Artikulo V ng 1935 Konstitusyon.

Sa pagbibigay ng karapatang bumoto sa mga kababaihang Pilipino, nagkaroon rin sila ng pagkakataong maihalal o maitalaga sa mga matataas na tungkulin sa pamahalaan ng Pilipinas. Sa Senado, si Senadora Geronima Pecson, ang unang babaeng senador, na sinundan nina Tecla San Andres-Ziga na siya ring kauna-unahang babaeng naging bar topnotcher, at ni Maria Kalaw-Katigbak na siyang may pinakamatagal na panunungkulan bilang senador.Sa Korte Suprema, si Cecilia Munoz-Palma ang kaunanahang babaeng Mahistrado, na sinundan nina Ameurfina Melencio-Herrera, Irene Cortes at Carolina Griño-Aquino. 

Tunay ngang karapat-dapat nating alalahanin at bigyan ng pagpupugay ang lahat ng nagsulong na mabigyan ang ating mga kababaihang Pilipino ng karapatang bumoto.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Pangangalaga at pag-iingat sa mundo, ‘di sana mawaglit ng mga kandidato

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Apr. 23, 2025

Nakakatuwang malaman na marami-rami ang mga nakalinya sa linggong ito patungkol sa taunang Earth Day, na ang mismong ika-55 na pagdiwang ay nitong ika-22 ng Abril, at sa kabuuan ng buwang ito bilang Earth Month. 

Bukod sa mga proyekto ng mga paaralan para sa kanilang mga estudyante gaya ng makasining na pagpipinta o maging pagkatha ng natatanging awitin, may masasayang aktibidad, halimbawa, para sa mga eksperto o baguhan sa pagtakbo ng ilang kilometro, patimpalak sa larangan ng potograpiya ng ating likas yaman, mga tree-planting at film showing, at mala-piyestang mga programa sa ilang lalawigan. Kalakip nito ang pagpalaganap ng mga gabay patungkol sa pagiging maalalahanin sa gawain at kilos nang may malasakit sa daigdig.   

Sa gitna ng lahat ng iyan ay may napakaraming bilang ng isang bagay ngayon, saan man sa buong bansa, na nakadudulot ng pinsala sa sambayanan at sa planeta: ang palasak na mga trapal o tarpaulin na ipinamumudmod ng nagsisipagtakbong mga kandidato sa pagka-senador, kongresista, alkade, bise alkalde at konsehal. 

Ang karaniwang tarpaulin ay gawa sa plastik na materyales na kadalasa’y polyethylene o kaya’y polyvinyl chloride o PVC, na parehong hango sa mga fossil fuel gaya ng petrolyo o langis. Bagaman ang tarpaulin ay magaan, hindi madaling mabasa at matibay, hindi ito nareresiklo dahil sa naturang kumplikadong sangkap. Kaya’t kadalasan, kapag hindi na kailangan, ang mga ito ay itinatapon na lang sa mga bumubulwak na’t nakasusulasok nating mga landfill. Hindi rin maaaring hayaan lamang itong nakakalat saan man dahil sa katagalan ay mapapadpad sa mga gubat at karagatan, kung saan ay hindi lang magiging dagdag sa plastik na basura kundi makakain pa ng walang kamalay-malay at malalasong mga hayop dagat, gaya ng natagpuan kamakailan sa Pangasinan na pilot whale na namatay dahil puno ng plastik ang loob ng katawan nito. 

Sa unti-unti pang pagkakabulok ng tarpaulin, na aabutin ng ilang daang taon, ay unti-unti rin itong nagpapakawala sa kapaligiran ng milyung-milyong microplastic, na maaaring mapahalo sa hanging ating nilalanghap, tubig na ating iniinom at pagkaing ninanamnam. Maling-mali rin na sunugin ang trapal dahil gaya ng anumang basurang isasailalim sa apoy, makadudulot ito ng emisyong toksiko na makakaabot sa alapaap.   

Nagpahayag din ang EcoWaste Coalition noon pa na may nakaaalarma pang nakapaloob sa mga tarpaulin gaya ng cadmium, na ayon sa World Health Organization ay isa sa sampung mga kemikal na masama sa kalusugan at makadudulot ng mga depekto sa tao gaya ng pagkainutil.Kung kaya’t, sa kabila ng tila payak na layunin ng mga kandidato na mahuli ang atensyon ng madla sa pamamagitan ng mga tarpaulin, sa pag-aasam na sila ang matatandaan sa ika-12 ng Mayo, malaki’t malalim ang perhuwisyo ng kasangkapan nilang ito, bukod pa sa pagpapapangit at pagbabasag ng mapayapa nating mga tanawin. 

Hindi natin ninanais na mawalan ng pagkakakitaan ang mga imprentang ang kabuhayan ay ang paglilimbag ng mga karatulang gamit ang tarp. Ngunit kailangan ding mapagnilay-nilayan ang pangmatagalang kahihinatnan ng kalakal na ito sa mga anak ng ating mga anak at mga apo ng ating mga apo.

Higit sa lahat, ang mga nagsisipagtakbo ba — pati ang mga umatras na sa pangangampanya ngunit patuloy pang nakapaskil ang mga tarp at billboard sa kung saan-saan — ay may mga plano para sa maayos na pagdispatya ng kanilang mga trapal? 

Sana naman ay hindi lang nila ito basta iasa sa abala’t hapo nang mga basurero’t tagapaglinis ng mga lansangan at sa mga kumpanya ng pangongolekta ng basura na wala ring magagawa kundi idagdag ang mga ito sa karima-rimarim nang mga dumpsite.

Bawat isa sa atin ay may kakayanang harapin ito kahit papaano, lalo pa ang mga mas may kapangyarihang mapausad ang pagtalakay at pag-ayos nito. ‘Ika nga ng Britanikong abenturerong si Robert Swan sa saling Tagalog, ang pinakamatinding peligro sa ating planeta ay ang paniniwalang ibang tao ang tanging makapagpapaligtas nito.

Sana ay maisip ng mga pulitiko na kanilang responsibilidad ang basurang may pangalan at mukha nila. Kung kaya’t mainam na maglaan sila ng badyet para sa kalaunang pagpapatanggal ng kanilang ‘di mabilang na mga trapal at wastong pagdispatya o kaya’y pagtatabi ng mga ito. Suntok man sa buwan ngunit sana pa nga’y tumulong din sila sa pagpondo ng mga pananaliksik ng lokal na mga siyentipiko ukol sa maaaring pangmatagalang lunas sa malawakang suliranin na ito.

Bukod sa inilista’t inililitanya nilang mga pangako, sana ay kanilang mapag-isip-isip din na magplano’t magpatupad ng mga reporma patungkol sa masinop na pag-aaruga sa kalikasan. 

Kung dalisay ang hangarin ng mga umaasang maging lingkod bayan na mapagsilbihan ang taumbayan, dapat hindi mawaglit sa kanilang paningin, puso at diwa ang tunay na pangangalaga’t pag-iingat ng ating mundo.  

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Kasabay ng pagninilay, piliin ang karapat-dapat na kandidato

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Apr. 16, 2025

Ngayong Mahal na Araw ay muli nating ginugunita ang pagkamatay at muling pagkabuhay ni Hesukristo. Kalakip nito ang iba’t ibang pagpapaalala mula sa maraming pangyayari’t tauhan na may kaugnayan sa kasaysayan ng pagkakatawang-tao ng Dakilang Tagapagligtas ng sansinukob. 

Kabilang sa mga ito ay ang paglilitis kung saan ang inosenteng si Kristo at ang sinasabing mamamatay-taong bilanggo na si Barabas ay iniharap sa mga Hudyo noong isang Paskuwa upang kanilang pagpilian kung sino sa dalawa ang palalayain habang ang isa’y hahatulan ng parusang kapital. 

Dala ng udyok ng nagsulputang mga pinunong panrelihiyon, nahimok ang nagkumpulang lipon na piliin si Hesus Nazareno upang mabitay, sa kabila ng tatlong ulit na pagtatanong sa kanila ng hukom na si Poncio Pilato. Tuluyang napalaya ang sinasabing mas nararapat maparusahang si Barabas. 

Nauwi man ang trahedyang iyon sa pagsalba sa sangkatauhan mula sa walang hanggang kapahamakan, nariyan pa rin ang kontekstong hindi karapat-dapat — sa kabila ng malinaw na ebidensya at dala ng maling kapusukan — ang pinili ng mga tao sa sandaling iyon.  

Ilang libong taon na ang nakalipas mula ng kapanahunan ng naturang naratibo ay may karagdagang kahalagahan ito sa ating kasalukuyan bilang mga Pilipino. 

Ito ay dahil sa paparating na halalan, kung saan tayo’y may pagkakataong muli na bumoto ng mga lingkod-bayang iluluklok sa Senado, Kamara at lokal na pamahalaan ng ating mga siyudad at lalawigan. 

Sa alin mang bakanteng posisyon na kailangang mapunuan, napakarami ng mapagpipilian: mga datihan mang walang kasawaan sa pagtakbo o mga baguhang nagsisimulang makipagsapalaran sa pulitika; mga masunurin sa patakaran ng pangangampanya o mga pasaway na nagsimula nang magpamudmod ng mga parapernalya at pakinabang na may taglay na kanilang mga pagmumukha noong nakaraang taon pa; at mga mayumi’t mahinahon sa pagpapakilala o ang mapagmalabis at maiingay sa pangangandidato dala ng kanilang naglipana’t magastos na mga tarpaulin o walang saysay na mga gimik na nagpapalala ng trapik sa mga lansangan ngayon pang kasagsagan ng init at singaw ng panahon.

Ating paglaanan ng masusing pag-iisip at pagninilay-nilay kung sinu-sino ang pagpapasyahang dapat mahirang matapos ang halalan.

Huwag sana nating piliin ang halatang makakapal ang mukha na lubhang makasarili ang pagkatao’t maitim ang budhi, at sadyang mga kaalyado o kaya’y padrino lamang ang tunay na pagsisilbihan, habang ligaw lang na dadapo sa kanilang kamalayan ang taumbayan at tayo’y pababayaan o ilalaglag nang ‘di kalaunan.

Huwag piliin ang sumasakay lamang sa paghanga ng madla dahil sa kanilang katanyagan imbes na sa abilidad, o pagpapamalas ng karunungan at malasakit sa sambayanan, lalo na sa mga kapus-palad.

Huwag piliin ang mga makapangyarihan ang makinarya, na ang tanging pinahahalagahan ay ang kapakanan ng sariling lahi at magiging manaka-naka lamang ang serbisyo sa mga mamamayan, lalo na sa mga patuloy na nakapiit sa rehas ng kadukhaan.

Huwag piliin ang idinadaan sa yabang at angas, at lalung-lalo na sa dahas, ang panunuyo ng mga botante imbes na sa taos-pusong pagtuntong sa lupa. I-etsapuwera rin silang mga namimingwit gamit ang nakasisilaw na ayuda — na kinuha rin naman sa ating naiambag sa kaban ng bayan — upang bilhin ang ating boto, na maihahambing na rin sa pagbebenta sa demonyo ng ating kaluluwa. 

Ipanalo ang mga dalisay na naglalayong guminhawa ang ating kalagayan sa halip na magpatambok ng kanilang sariling mga bulsa.

Gamitin nang wasto ang natatanging karapatang bumoto. Pakalimiin ang isusulat na mga pangalan sa balota. 

Pumili nang mga karapat-dapat upang nawa’y sa bandang huli, masaksihan natin at ng susunod pang mga henerasyon ang mismong muling pagkabuhay ng ating Inang Bayan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.