Kamandag ng kanser, agapan natin

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Feb. 5, 2025

Nagambala ang mga manginginom at taga-industriya ng inuming may alkohol sa lumabas na ulat nitong Enero na nagsabing kahit kaunting pag-inom ng anumang alak ay posibleng maging sanhi ng kanser. Kumbaga, kahit katamtamang paglagok ng nakalalasing na inumin ay hindi maipapayo kung mas nanaising mabuhay nang matagal at ayaw na malagay ang pangangatawan sa alanganin. 

Napapanahon ang usaping ito dahil World Cancer Day nitong Martes, na idinaos din dito sa atin sa paglunsad sa Quezon City ng “Act Now: 30-Day Screening to Treatment”. Programa iyon ng Philippine Society of Medical Oncology na naglalayong isara ang puwang sa usaping kanser mula sa pagpapatingin hanggang sa pagpapagamot, pati na rin ang pagwaksi sa mga estigma at diskriminasyon laban sa mga nagdurusa sa sakit na ito.

Sa mahigit 100 ba namang uri ng kanser, ito ang naitalang ikalawang pangunahing sanhi ng pagkamatay ng nakararaming Pilipino. Maraming parte ng ating katawan ang maaaring pagmulan ng pagtubo ng tumor o nakapapahamak na abnormal na mga selula na maaaring kumalat at manalakay ng ibang bahagi sa pagitan ng ating ulo hanggang talampakan. Ilan sa mga posibleng sintomas ng kanser ay ang ’di karaniwang pagdudugo, matagalang pag-uubo o pamamalat ng boses, ’di maipaliwanag na pagbaba ng timbang, pagbabago sa pagdudumi, kahirapan sa pagsubo ng pagkain, o kaya’y pamumukol na hindi nakuha sa pagkauntog. 

Malaking bagay ang maagang pagpapatingin at pagtuklas kung sakaling ang isang tao ay may kanser, upang maagapan ito bago lumala’t wala nang maitutulong ang pagpapagamot. ’Yun nga lang, marami pa rin ang mga pasyenteng may kanser dahil hindi agad lumitaw ang mga sintomas nito hanggang sa puntong hindi na maaagapan o dahil walang kakayanang makapagpatingin dala ng kakulangan sa pondo o panahon upang magtungo sa ospital o pagamutan.

Sa lawak ng kamandag ng kanser ay marahil na may mga mahal tayo sa buhay, matalik na kaibigan o nakatrabaho na ito ang kasalukuyang karamdaman o kaya’y naging sanhi ng pagpanaw. Kung tayo man o ating kakilala ay mayroon nito, nararapat na patibayin ang kalooban at pangangatawan at huwag sumuko’t isipin na hindi na mapagkakalooban ng kinabukasan. Bagkus ay manalig habang masusing nagpapagaling, sa pamamagitan ng pagsunod sa payo ng doktor at sariling pangangalaga dala ng, halimbawa, pagpili ng pagkaing mas may kakayanang labanan ang kanser.

Kabilang sa mga iyon ang nilutong kamatis, luntiang dahong gulay at mga partikular na uri ng mansanas at ubas. Maging ang paulit-ulit palang pagsawsaw sa tubig ng bag ng tsaa ay mas nakakawala ng mga molekulang panlaban sa kanser imbes na hahayaang nakalubog lang sa baso.Bukod sa pagpili ng tamang makakain at maiinom, aspeto rin ng pagmamanman sa pagharap sa pagkakaroon ng kanser o pag-aaruga sa may karamdamang ito ay ang kamalayan ukol sa makatutulong na mga kilos at asal. 

Siyempre, nariyan ang pagiging lalong maingat sa pamumuhay, sa mga paraan gaya ng sapat na pagpapalakas, pagpahinga’t pagtulog at pagkain. Nariyan din ang pagiging bukas sa isa’t isa upang pawang may masasandalan sa kahabaan ng pakikipagsapalaran sa kalagayang ito. Makatutulong din, sa kabila ng kasaklapan, na tanggapin ang katotohanan — at ang mga posibilidad gaya ng pagbabago sa pangangatawan at kaanyuhan — at harapin ang lahat ng ito nang may lakas ng loob at pagnanais na masalubong ang makakamit pang mga panahon, imbes na walang ibang gawin kundi gunitain ang nakaraan at pagsisihan ang nakaalpas na pagkakataon sanang hindi nakapauwi sa kasalukuyang kalagayan. Maging mabait sa sarili, kumbaga, imbes na magpadala sa alon ng dalamhati at malunod sa kumunoy ng panghihinayang.

Hindi rin maikakaila na makatutulong ang pakikipag-ugnayan sa ibang mga mamamayang may kanser, upang madamayan ang isa’t isa habang nauunawaan ang pagkakapareho ng kani-kanyang pinagdaraanan.

Kung mapalad naman na hindi nabibilang sa mga taong may kanser, napakainam na ugaliin ang pag-iwas sa mga bagay na alam na nating hindi mabuti sa atin. Bukod sa alak, pakaiwasan din ang paninigarilyo, at umiwas din sa mga naninigarilyo upang hindi makalanghap ng kanilang usok. Huwag ding hayaang mababad ang sarili sa ibinubuga ng libu-libong mga tambutso at iba pang sanhi ng polusyon sa hangin.

Umiwas din sa mga mapulang karne, naprosesong pagkain at iba pang pang-laman tiyan na mataas sa tinatawag na saturated fat, at mawili na lang sa mangunguyang mga halaman at natural na pagkaing sagana sa Vitamin D. Ugaliin ding mag-ehersisyo nang madalas at huwag hayaang bumigat ang sariling timbang.

Magpabakuna laban sa hepatitis, HIV at HPV kung makakaya, at huwag makipagtalik sa iba’t ibang tao o gumamit ng gamit na hiringgilya. Bukod pa sa lahat ng iyan ay ang maagap na pagpapatingin at pagpapasuri ng dumi, pati ng ating colon o malaking bituka sa pamamagitan ng colonoscopy.

Ang ating kalusugan ay ating kayamanan. Kung tayo’y malusog at malayo sa kanser, mas marami tayong magagawa hindi lamang para sa sarili kundi para sa kapakanan ng ating kapwa.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Zero waste lifestyle para sa malinis na kapaligiran

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Jan. 31, 2025

Bago matapos ang buwang ito, nais nating ipaalala na kada Enero ay Zero Waste Month. May limang dekada na rin noon ang nakalipas mula nang magsimulang lumalala ang panganib sa ekolohiya sanhi ng basura at siyang nakapanghimok noong 1973 sa kimikong si Paul Palmer na maisip at maisapubliko ang katawagang “zero waste”.

Maraming aktibidad ang naidaos sa ating bansa nitong nakaraang mga linggo sang-ayon sa layunin ng zero waste movement. Isa sa mga kaakibat na usapin dito ay ang pagpapahalaga sa mga impormal na manggagawang ang maliit na kabuhayan ay nakasalalay sa pangongolekta o pagsasala ng basura upang maibukod ang maaari pang mai-recycle sa halip na mapasama sa bumubulwak nang mga tambakan o landfill.

Dahil sa nagkalat na samu’t saring basura, suportahan natin ang zero waste o ang pagbawas man lang sa tone-toneladang kalat na dulot ng ating mga nakagawian.

Kahit pa tayo’y may mga kababayang ang hanapbuhay ay pagkolekta ng basura o paglilinis ng ating mga espasyo, nararapat silang bigyan ng respeto’t malasakit at huwag salaulang ipaubaya na lamang sa kanila lahat ng kalat. Iwaksi ang mentalidad na “may pupulot naman nito” o “may magwawalis naman.”

Tayo mismo ang “ground zero” o simula ng kani-kanyang zero waste na pamumuhay. Kung pagsasama-samahin ang ating displina ukol sa basura, malayo ang ating mararating. Sanga-sanga man ang uri ng basura at perhuwisyong dulot nito, marami rin ang paraan upang harapin ang hamon ng basura. Namamayagpag sa kampanyang ito ang popular na paggamit ng mga eco bag. Bawal na nga rin ang paggamit ng plastik na supot sa ilang mga siyudad at mga tindahan dito. Nakatutuwa rin ang kasikatan ng reusable na mga boteng pang-inumin at ang unti-unting pagwaksi sa pagtangkilik ng tubig na nasa plastik na bote. Patuloy nating ipaunawa na malaking kasayangan ang produksyon ng boteng plastik na itatapon lamang pagkaubos ng laman, samantalang ang pag-inom mula rito ay may dala ring mga microplastic na maaaring makapasok sa mga daluyan ng ating dugo at makalason sa ating pangangatawan. 

Walang kupas din ang kaugalian na imbes na itapon ang napaglumaang mga damit, bag at iba pang kagamitan ay tingnan kung maipagkakaloob pa ito sa mga institusyong pangkawanggawa na tumutulong sa mga maralita. Marami na rin ang nakauunawa na maganda para sa kalusugan, sa mundo at sarili ang maglakad o magbisikleta kung ’di kalayuan ang paroroonan sa halip na gumamit ng behikulo habang sumusunog ng gasolina ay unti-unti ring sinusunog ang planeta. Salamat din at dumarami ang mga korporasyon o bahay-kalakal na may taglay na mga pamamaraan upang makatulong sa pagbawas ng pag-ubos ng likas na yaman at krudo, o kaya’y gumagamit ng ni-recycle na mga natural na panangkap para sa paggawa ng kanilang mga produkto. Dahil nakasanayan na natin ang paggamit ng mga app at iba pang digital na teknolohiya, nabawasan ang ating paglilimbag na nakaaaksaya ng papel at tinta. Hindi rin kaunti ang nakababatid ng kaugaliang burahin ang hindi na kailangang mga email, upang makabawas sa gastos sa kuryenteng kinukonsumo ng mga data server na nagpapatakbo ng internet. 

Bagama’t nakaaakit ang naglipanang bilihin sa mga tindahan, sa gusali man o online, nasa kamalayan ng hindi lang iilan na hindi dapat walang pakundangan sa pagpapalit ng mga gamit. Nakakaganyak ring masaksihan ang malawakang pagtangkilik sa mga solar panel upang makabawas sa enerhiyang nasasayang dala ng kuryenteng masakit sa bulsa. 

Laganap rin ang pag-iwas sa paggamit ng styrofoam na mga lalagyan at mga plastik na straw, at ang kapalit ay ang pagbaon sa mga lakad ng paulit-ulit na magagamit na mga baunan at panghigop ng inumin. Marami na rin ang nanumbalik sa paggamit ng safety razor na napapalitan ang blade, imbes na umasa sa plastic at disposable na pang-shave.

Unti-unti ring nadaragdagan ang matitiyagang ginagawa ang composting o ang paggamit ng piling basurang pagkain bilang pampataba sa hardin. Nakapapangiti rin ang pagsuporta sa mga negosyong ang kalakalan ay pag-upcycle ng mga gamit na bagay na maaaring maging hilaw na materyales upang makabuo ng mga silya, pader at iba pa. 

Ilan lamang iyan sa maaari nating maiangkop na mga gawaing pambawas basura sa araw-araw. Sabihin man ng mga mapang-uyam na “habang may buhay, may basura”; mas matimbang at dalisay naman ang katotohanang “habang may buhay, may pag-asa”. Tayo ay makatutulong na magawan ng paraang mapalapit sa zero ang kalat sa ating kapaligiran. Hindi man makakaya na burado ang lahat ng kalat sa balat ng lupa, basta hindi tayo zero sa pag-asinta nang lubos hanggang sa ang basura ay halos maubos. 

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Maging alisto kontra phishing scams

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Jan. 29, 2025

Nitong Martes, ika-28 ng Enero, ay Data Privacy Day sa mahigit limampung mga bansa.

Unang naitatag ang taunang kaganapang ito sa Europa noong 2007, na sinundan ng Amerika noong 2009.

Mahigit isang dekada na rin nang maisabatas ang Data Privacy Act of 2012 at ang pagkakatatag ng tagapangasiwa’t tagapatupad nito, ang National Privacy Commission (NPC) na sangay ng Kagawaran ng Teknolohiyang Pang-Impormasyon at Komunikasyon o Department of Information and Communications Technology.

Alinsunod sa Data Privacy Act, ang walong karapatan natin bilang hinihingian ng personal na datos ay: ang karapatan na mabigyan ng sapat na kaalaman bago kumunsinte sa pagpapakalap ng datos; na makuha o maberipika ang naibahaging impormasyon; na tumutol at hindi mapilitan sa pagbibigay ng datos; na maipabura o maipaharang ang datos kung magamit sa maling pamamaraan; na makapaghabla laban sa nakapipinsalang paggamit ng naibigay na datos; na magreklamo kung kinakailangan; na maayos at maitama ang anumang kamalian sa naitalang impormasyon; at ang tinatawag na data portability o ang madaling pamamaraan upang ating makopya at mailipat sa ibang paggagamitan ang naibigay nating mga detalye.

Hindi man kilala ng lahat ang NPC, marahil ay pamilyar sa nakararami ang paksang data privacy.

Sa isang banda, ang pagpapatala ng mga estudyante sa kanilang paaralan hanggang sa

kanilang pagtatapos ay may katapat na pagbibigay ng pahintulot sa pagkalap ng kanilang personal na impormasyon para sa talaan ng kanilang pinapasukan. Ganito rin sa ilang aspeto ng paghahanapbuhay, at lalo na sa mga establisimyentong nanghihingi ng personal na datos ng kanilang kliyente o parokyano.

Obligado ang bawat institusyon na magpalabas o magpahayag ng kanilang polisiya ukol sa data privacy, kung saan kanilang inieksplika kung para saan ang kanilang paghingi ng personal na mga detalye at sinisiguro na hindi ipapasa ang makakalap na impormasyon sa ibang tao, grupo, kumpanya o gagamitin sa ano mang paraang hindi lehitimo.

Sa malubhang banda, nasa kamalayan natin ang data privacy dahil sa marami nang pagkakataon ng paglabag sa diwa nito, mula sa pagsiwalat ng impormasyon hanggang sa mas malawakang pagnanakaw ng datos ng daan-daang tao, gaya ng data breach.

Kaya’t dapat lamang na palakasin ng pamahalaang Marcos Jr., katuwang ang lahat ng ahensya at sektor ang pagprotekta sa pribadong datos ng mga mamamayan.

Paigtingin rin ang pagtuturo sa mga kolehiyo ng cybersecurity, lalo pa’t walang humpay ang pamamayagpag ng kaalaman sa pagiging malawak ng Internet habang tayo’y pinagbubuklod ng ating mga gadget, pati ang malawakang paggamit ng nauuso ngayong artificial intelligence o AI.

Bilang indibidwal na mamamayan, dapat namang maging alisto sa pagbibigay ng impormasyon sa gitna ng sandamakmak na scammers lalo na sa Facebook na kinaaaliwan ng ating mga kababayan.

Pakaiingatan ang ating mga password, personal identification number o PIN at mga kauring kodigo. Gumamit ng kombinasyong mahirap mahulaan ng mandarambong at palawigin ang proseso ng authentication para hindi mabitag sa kanilang maitim na balak.

Iwasang ilantad sa pampublikong mga espasyo, sa loob man o sa labas ng Internet, ang personal na impormasyon. Piliin ang setting na tanging ang mga konektado lamang sa iyo ang makakasulyap.

Piliin rin ang web browser na mas malakas ang seguridad imbes na ang mas sikat na ginagamit ng nakararami. Suriin at paghambingin ang mga katangian ng mga browser, o magtanong sa mga kakilalang nakagamit na ng mga ito. Kung sensitibo ang pakikipag-usap online, marahil ay gumamit ng app na mas garantisado ang kaligtasan dala ng tinatawag na end-to-end encryption.

Hangga’t maaari, ugaliin ding mag-incognito mode sa pagba-browse para rin hindi makapag-iwan ng “cookies” ang dadalawing mga website. Kung nasa pampublikong lugar at gagamit ng libreng WiFi connection, dapat na mag-ingat lalo. At kung kinakailangang magbukas ng sensitibong mga app tulad ng online banking system, mas piliing pang-access ang sariling mobile data kung mayroon naman kayo.

Maging alisto laban sa phishing scams, na may kaakit-akit na pangako o alok at link na kapag nai-click ay tatangay ng sensitibong datos. Kwidaw rin sa pagsagot sa ating ka-chat online, na baka hindi pala si kumare o kumpare, bagkus ay hacker na ginagamit ang ating kakilala upang makapambudol. Laging alalahanin, naglipana ang mga sindikato ng mga mapanlinlang. Huwag magpaisa.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.