Paggamit ng bangko sa pagpapasahod

ni Atty. Persida Rueda-Acosta @Magtanong Kay Attorney | September 22, 2025

Dear Chief Acosta,

Hindi pa rin namin natatanggap sa aming payroll bank account ang aming sahod para sa nakaraang buwan. Ngunit nang tanungin ukol dito, nabayaran na diumano nila kami at iginigiit pang may gawang payroll na.  Sapat na ba ito? Hindi na ba namin mahahabol ang kumpanya? -- Rosella

---

Dear Rosella,

Dapat bayaran ng employer ang kanyang mga empleyado nang regular — karaniwang kada 15 araw o buwan-buwan, depende sa napagkasunduang iskedyul ng suweldo. Ang anumang itinakda na salungat sa karapatan ng empleyado kaugnay ng pagpapasahod ay walang bisa.

Kaugnay nito, karaniwan na ngayon na gumagamit ang mga kumpanya ng serbisyo ng isang bangko upang iproseso ang payroll nito o ang awtomatikong pag-credit ng sahod sa bank payroll account ng kanilang mga empleyado. Ito ang naging paksa sa kasong Philippine Airlines, Inc. vs. Romeo N. Ahmee, et. al., G.R. Nos. 221065 & 221164, 07 Abril 2025, sa panulat ni Honorable Chief Justice Alexander G. Gesmundo. Ipinaliwanag dito ng ating Korte Suprema na hindi sapat ang payroll listing/payroll register upang patunayan ang pagbabayad ng sahod sa mga empleyado:

“Accordingly, the Court only treats payrolls and vouchers as substantial evidence of payment when they: (1) indicate that the employee has actually received the alleged unpaid salaries or monetary benefits; and (2) reflect the dates or period covering the alleged unpaid money claims.

The novelty, however, of the instant case is that PAL makes reference to the automatic crediting of salaries and monetary benefits to the employees’ bank accounts. x x x

From here, We can identify three stages in a bank crediting arrangement of employees’ salaries and other benefits: (1) the preparation of payroll by the employer; (2) the employer’s submission and corresponding receipt by the bank of the payroll or advisory; and (3) the crediting of the amounts to the employees’ bank accounts. xxx

Thus, the minimum requirement to prove payment by an employer with an existing bank crediting arrangement of its employees’ salaries and other benefits is evidence of the second stage, i.e., proof of submission or receipt by the bank of the payroll or advisory. The submission by the employer of the payroll or bank advisory or the acknowledgment receipt by the bank constitutes substantial evidence of payment of the employees’ salaries and monetary benefits. Such document showing the receipt by the bank of the payroll or bank advisory will lead a reasonable person to conclude that payment has been made by the employer of the salaries and monetary benefits of the employees. Once the employer submits valid proof of the second stage, the burden of evidence will shift to the employees who will then refute the claim of payment and prove that their respective bank accounts were not credited with any amounts during the applicable periods.”

Tinukoy rito ng ating Korte Suprema ang tatlong yugto sa pagsasaayos ng pagkredito ng bangko ng suweldo at iba pang benepisyo ng mga empleyado: (1) ang paghahanda ng payroll, (2) ang pagsusumite ng payroll o advisory sa bangko, at (3) ang pagkredito ng sahod sa bank account ng mga empleyado. Upang mapatunayan ang pagbabayad ng sahod sa empleyado, kinakailangang may ebidensya ang employer na naisumite nila ang payroll o advisory sa bangko, at aktuwal na natanggap ito ng bangko.

Alinsunod dito, hindi sapat na maipakita lamang sa inyo ng kumpanya na nakapaghanda sila ng payroll, sapagkat hindi nito pinapatunayan na nabayaran nila ang inyong mga sahod. Gaya ng nabanggit sa itaas, kinakailangan nilang maipakita sa inyo na nakapagsumite sila at natanggap ng bangko ang nasabing payroll o advisory. Kung hindi, maaari kayong maghain ng reklamo laban sa kumpanya para sa mga sahod na hindi nila nabayaran.

Sana ay nabigyan namin ng linaw ang iyong katanungan. Ang payong aming ibinigay ay base lamang sa mga impormasyon na iyong inilahad at maaaring magbago kung mababawasan o madaragdagan ang mga detalye ng iyong salaysay.

Maraming salamat sa iyong patuloy na pagtitiwala.

25 taon ng paghihintay… Suspek sa pamamaril, pinawalang-sala sa Korte

ni Atty. Persida Rueda-Acosta @Daing mula sa hukay | Sep. 22, 2025

ISSUE #367

Ang pagkakaroon ng kapatid ay isang napakagandang biyaya mula sa ating Ama na Maylikha. 

Sa piling ng kapatid, ang buhay ay higit na masaya; lalo na kung siya ay lagi mong kasa-kasama. Kahit na minsan ay merong hindi pagkakaunawaan, tiyak na walang sinuman ang magnanais na ang kanyang kapatid ay malagay sa kapahamakan.

Ang kuwento na aming ibabahagi sa araw na ito na hango sa kasong People of the Philippines vs. Jose Tagyamon Jordio, a.k.a. Alfredo Jordio and “John Doe,” Criminal Case Nos. 1998-13510 and 1998-13512, March 4, 2024, ay tungkol sa magkapatid na Elebeb at Emmalou. 

Sa murang edad, sila ay hindi inaasahang pinaghiwalay dahil sa isang malagim na krimen. Krimen na nagdala kay Emmalou sa kabilang buhay. Ganunpaman, kahit higit sa dalawang dekada na ang dumaan, hindi sumuko si Elebeb sa legal na pakikipaglaban. Samahan ninyo kami sa pagbabahagi ng kanilang kuwento.

Isang malagim na gabi ang tumambad sa magkapatid na Elebeb at Emmalou noong ika-7 ng Pebrero 1998, nang walang kaabug-abog na sila ay pagbabarilin ng isang lalaki. 

Noong panahon na iyon ay 12-anyos lamang si Elebeb, habang 13-anyos naman si Emmalou. Naganap ang nasabing insidente bandang alas-7:00 o alas-8:00 ng gabing iyon sa kanila mismong tahanan sa isang barangay sa Dumaguete City.

Ang mga inakusahan sa nasabing pamamaril ay sina Jose alyas “Alfredo” at “John Doe”. Magkahiwalay na paratang para sa krimen na Murder at Frustrated Murder ang inihain laban sa kanila sa Regional Trial Court ng Negros Oriental (RTC Negros Oriental).

Sa kabila ng pagpapalabas ng hukuman ng warrant of arrest noong ika-25 ng Mayo 1998 ay nanatiling at-large ang dalawang akusado, dahilan upang mai-archive ang kaso laban sa kanila. 

Gayunpaman, sa hindi inaasahang pagbaling ng mga kaganapan, nadakip si Alfredo sa Caloocan noong ika-7 ng Pebrero 2023, o 25 taon mula nang maganap ang malagim na krimen. 

Ang pithaya para sa hustisya ng mga biktima ay nasimulan na rin nang ma-arraign si Alfredo noong ika-14 ng Marso 2023. 

Batay sa testimonya ni Elebeb, siya at si Emmalou ay nanonood ng telebisyon sa sala ng kanilang bahay nang biglang may dumating na isang lalaki na hinahanap ang kanilang ina. Diumano, sinagot ni Elebeb ang lalaking iyon na hindi niya alam kung saan naroon ang kanilang ina. Laking gulat na lamang nilang magkapatid nang bigla umanong bumunot ng baril ang naturang lalaki at sila ay pinagbabaril. Sinipa umano si Elebeb ni Emmalou mula sa sofa, dahilan upang siya ay makagapang sa sahig at makalabas sa kanilang likod na pinto. Habang siya’y nagtatago sa mga puno ng saging at niyog, patuloy ang pagputok ng baril sa loob ng kanilang bahay. 

Nakita umano ni Elebeb na lumabas ang nasabing lalaki at hinahanap siya, ngunit pumasok din itong muli sa kanilang bahay. Ilang sandali pa, nakita umano ni Elebeb na nakasalubong ng naturang lalaki sa loob ng kanilang bahay si Casio, kapitbahay nila Elebeb na isang pipi at bingi. Muling nakarinig ng mga putok ng baril si Elebeb. Pagkatapos noon ay narinig diumano ni Elebeb ang tunog ng motorsiklo na umalis. Agad diumano siyang tumakbo at nakita si Casio na duguan at nakahawak sa sariling tiyan. 

Sa kanyang paghingi ng saklolo, dumating ang tiyahin ni Elebeb at tinulungan siya na maisugod sa ospital sina Emmalou at Casio. Binawian ng buhay si Emmalou, habang si Casio naman ay nagtamo ng matinding kapinsalaan sa katawan; ang malaking bituka at atay ni Casio ay malubha ring nasugatan.

Batay sa paglalarawan na ibinigay ni Elebeb sa mga pulis, ang lalaki na walang-awa na namaril sa kanila ay merong pangkaraniwang taas, kulot ang buhok, katamtaman ang laki ng katawan, nakasuot ng itim na t-shirt at camouflage na short at merong peklat sa mukha. 

Kinabukasan, habang kasama umano ni Elebeb sa isang sasakyan ang dalawang pulis ay bigla niyang nakita diumano ang nasabing lalaki na namaril pagkahinto nila sa isang tindahan sa Colon Extension sa Dumaguete City. 

Naglalakad lamang diumano sa kalsada ang nabanggit na lalaki. Agad niya umano itong ipinaalam sa kasama niya na pulis, subalit walang ginawa ang naturang pulis.

Makalipas ang mahigit dalawang dekada, o noong ika-2 ng Pebrero 2023, nakatanggap diumano si Elebeb ng mensahe mula sa Criminal Investigation and Detection Group (CIDG) na merong larawan ng isang lalaki ang naaresto sa Ilocos. Subalit, ayon kay Elebeb, hindi umano ito ang lalaki na walang-awang namaril sa kanila. 

Makalipas ang halos isang linggo, nakatanggap muli si Elebeb ng mensahe mula sa CIDG na merong larawan ni Alfredo. Positibo na kinilala ni Elebeb na ito ang lalaki na bumaril sa kanilang magkapatid at kay Casio.

Sa paglilitis sa hukuman, positibo na kinilala ni Elebeb na si Alfredo ang siyang bumaril sa kanila. 

Samantala, nagsumamo ng kawalang kasalanan si Alfredo. Sa tulong at representasyon ni Manananggol Pambayan R.O. Laurente ng PAO-Dumaguete City South District Office, iginiit niya na wala siya sa Dumaguete City noong araw ng insidente; bagkus siya ay nasa Caloocan. Mula pa umano taong 1995 o 1996 ay naninirahan na siya sa Bagong Silang, Caloocan at hindi pa umano siya muling nakababalik sa Dumaguete City dahil sa kakulangan sa pera.

Pinatotohanan ng kapatid ni Alfredo na si Ponciano ang naturang alibi. Mula pa umano sa taong 1995 ay naninirahan na si Alfredo sa Caloocan. Kinumpirma rin ni Barangay Clerk Adduru ng Barangay 176, Bagong Silang, Caloocan, ang katotohanan ng sertipikasyon na ipinalabas ng kanilang barangay na si Jose alyas “Alfredo” ay kilala sa kanilang komunidad mula pa taong 1995 at na wala itong derogatory record.  

Matapos ang mabusising pag-aaral ng hukuman ng paglilitis sa bawat alegasyon at ebidensya ng magkabilang panig, hatol ng pagpapawalang-sala ang iginawad kay Alfredo. 

Unang ipinaalala ng RTC Negros Oriental ang garantiya sa ilalim ng ating batas, pangunahin na sa ating Saligang Batas, na ipinagpapalagay na inosente ang isang akusado hanggang ang kanyang pagkakasala ay mapatunayan nang higit pa sa makatuwirang pagdududa. At ang pasanin ng pagpapatunay sa bawat elemento ng krimen at sa pagkakakilanlan ng salarin, nang higit pa sa makatuwirang pagdududa ay nasa panig ng nag-uusig.

Sa kaso ni Alfredo, hindi nakumbinsi ang RTC Negros Oriental na merong moral na katiyakan na siya ang may-akda ng mga krimen na ibinibintang laban sa kanya. Bagaman hindi umano mapag-aalinlanganan na naganap ang pamamaril at nagbunga ito ng pagkasawi ni Emmalou at ng matinding pinsala sa katawan ni Casio, nabahiran naman diumano ng pagdududa ang pagkilala ni Elebeb kay Alfredo bilang salarin sa naganap na mga krimen dahil sa napakahaba na panahon na ang lumipas nang maganap ang naturang insidente. 

Ipinaliwanag ng hukuman ng paglilitis na ang isa sa mga “danger signals” ng “out-of-court identification” o pagkilala ng saksi sa akusado sa labas ng hukuman ay ang malaking patlang ng panahon na lumipas mula nang makita ng saksi ang salarin na ginawa ang krimen at ang kanyang pagkilala rito. 

Hindi maisantabi ng hukuman ng paglilitis ang napakahaba na panahon na lumipas - 25 taon mula nang maganap ang krimen ng pamamaril nang kilalanin ni Elebeb si Alfredo sa pamamagitan ng ipinadala na larawan ng CIDG.

Binigyang-konsiderasyon din ng hukuman ng paglilitis na ang muling pagtatatag ni Elebeb ng mga naganap noong 12-anyos pa lamang siya ay maaaring naapektuhan, nabahiran o nasira ng matinding hilakbot at tensyon bunga ng pagkakasaksi sa matinding krimen. 

Naging kapuna-puna rin sa hukuman ng paglilitis ang kawalan ng katibayan na sumailalim si Elebeb sa counselling at therapy sa kabila ng matindi niyang pinagdaanan noong gabi ng insidente, pati na ang mga taon na lumipas na bitbit niya ang responsibilidad bilang natatanging saksi sa walang-awang pamamaril na kumitil sa buhay ng kanyang kapatid. Kung kaya’t, hindi rin maisantabi ng hukuman ng paglilitis ang posibilidad na nalimitahan ang pagkilala ni Elebeb sa salarin ng mga normal na pagkakamali ng isang tao pati na ng mga impluwensya na pahiwatig sa kanya. 

Para sa hukuman ng paglilitis, magiging kapabayaan diumano ng tungkulin kung ang pagdedesisyon sa kaso na ito ay ibabatay lamang ng hukuman sa natatangi na muling paggunita ni Elebeb ng mga pangyayari.

Sa panuri din ng RTC Negros Oriental sa mga naging pahayag ni Elebeb, napakalimitado lamang diumano ng kanyang pagkakakita sa lalaki na namaril kung isasaalang-alang ang bilis ng mga pangyayari at ang kanyang ginawa na pagtago. Meron ding hindi pagkakaayon diumano ang inisyal na paglalarawan ni Elebeb noong ipinatala ang insidente ng krimen noong taong 1998 sa kanyang naging paglalarawan noong taong 2023 ukol sa itsura ng salarin. 

Ang naturang hindi pagkakaayon ay nagdulot ng pagdududa sa isipan ng hukuman kung ang akusado nga ba ang salarin sa naganap na pamamaril. 

Dagdag pa sa mga ito ay ang kawalan ng iba pang ebidensya na maaaring mag-ugnay kay Alfredo sa krimen.

Pagpapaalala ng hukuman ng paglilitis na mahina man na uri ng ebidensya ang pagdadahilan o alibi ng akusado, kikiling pa rin sa kawalan ng kasalanan ng akusado ang hukuman kung hindi maitaguyod ng panig ng tagausig ang pagkakasala ng akusado nang higit pa sa makatuwirang pagdududa.

Sa kaso ni Alfredo, merong makatuwirang pagdududa na nabuo sa isipan ng hukuman kung siya nga ba ang totoong salarin sa naturang pamamaril. 

Batay na rin sa mga dahilan na nabanggit, hatol na pagpapawalang-sala ang iginawad kay Alfredo ng RTC Negros Oriental noong ika-4 ng Marso 2024.

Wala nang naihain na petition for review on certiorari o apela na nagkukuwestiyon sa naturang desisyon ng hukuman.

Hindi man nagbunga ng pagkapanalo kay Elebeb ang isinampa niyang kaso, ang mahalaga ay napatunayan nilang magkapatid ang lalim ng pagmamahal nila para sa isa’t isa. 

Sa murang edad na 13, ang pagmamahal ni Emmalou sa kanyang kapatid ang namutawi nang unang pumasok sa kanyang isipan noong sila ay pagbabarilin ay ang iligtas si Elebeb sa tiyak na kapahamakan, gayung ito ang naging daan ng kanyang kamatayan. 

Si Elebeb naman, ipinakita ang pagmamahal sa pamamagitan ng patuloy na pakikipaglaban upang sana ay makamit ng namayapang kapatid ang katarungan. Kahit lumipas na ang higit sa dalawang dekada, hindi siya sumuko sa pagnanais na makamit ng kaluluwa ni Emmalou ang karampatang hustisya.

Sana ay nakapulutan natin ng aral at inspirasyon ang kuwento na aming ibinahagi sa araw na ito.

Mga karapatan ng mga may kondisyon sa mental health

ni Atty. Persida Rueda-Acosta @Magtanong Kay Attorney | September 21, 2025

Sa ilalim ng Republic Act (R.A.) No. 11036 na may pinaikling titulo na “Mental Health Act,” pinagtibay ng Estado ang pangunahing karapatan ng lahat ng mga Pilipino sa kalusugan ng isip, gayundin ang mga pangunahing karapatan ng mga taong nangangailangan ng kalusugan ng isip.

Pangako ng Estado sa naturang batas ang pagtataguyod ng kagalingan ng mga tao sa pamamagitan ng pagtiyak na: ang kalusugan ng isip ay pinahahalagahan, itinataguyod, at pinoprotektahan; ang mga kondisyon sa kalusugan ng isip ay ginagamot at pinipigilan; magagamit ng publiko ang napapanahon, abot-kaya, mataas na kalidad, at naaangkop sa kultura na pangangalaga sa kalusugan ng isip; ang mga serbisyo sa kalusugang pangkaisipan ay malaya mula sa pamimilit at may pananagutan sa mga gumagamit ng serbisyo (service users); at magagawang gamitin (o sumailalim) ng mga taong apektado ng mga kondisyong may kaugnayan sa kalusugang pangkaisipan ang buong saklaw ng mga karapatang pantao at ganap na lumahok sa lipunan at sa trabaho, malaya sa pangungutya at diskriminasyon. 

Nakasaad din sa naturang batas na ang Estado ay dapat na mahigpit na sumunod sa mga obligasyon nito sa ilalim ng United Nations Declaration of Human Rights, Convention on the Rights of Persons with Disabilities, at lahat ng iba pang nauugnay na internasyonal at rehiyonal na mga kumbensyon at deklarasyon ng karapatang pantao.

Ang aplikasyon ng Republic Act (R.A.) No. 7277 ("Magna Carta for Disabled Persons") sa taong may mga kondisyon sa kalusugan ng isip, gaya ng tinukoy rito, ay hayagang kinikilala rin.

Ang taong gumagamit (o sumasailalim sa) ng psychiatric, neurologic at psychosocial health services ay tinagurian sa batas na ito bilang isang service user. Ang mga karapatan ng isang service user o ng mga may kondisyon sa kalusugan ng isip ay ang mga sumusunod:

1. Kalayaan mula sa panlipunang pang-ekonomiya, at pampulitikang diskriminasyon at stigma, ginawa man ng pampubliko o pribadong aktor;

2. Gamitin ang lahat ng kanilang likas na karapatang sibil, pampulitika, pang-ekonomiya, panlipunan, panrelihiyon, pang-edukasyon, at pangkultura ayon sa mga indibidwal na katangian, kakayahan, at pagkakaiba-iba ng pinagmulan, nang walang diskriminasyon batay sa pisikal na kapansanan, edad, kasarian, oryentasyong sekswal, lahi, kulay, wika, relihiyon, nasyonalidad, etniko, o pinagmulang panlipunan;

3. Mabigyan ng access na magamot ayon sa evidence-based treatment na may parehong pamantayan at kalidad, anuman ang edad, kasarian, socioeconomic status, lahi, ethnic o oryentasyong sekswal;

4. Mabigyan ng access sa abot-kayang mahahalagang serbisyong pangkalusugan at panlipunan upang makamit ang pinakamataas na pamantayan ng kalusugang pangkaisipan;

5. Mabigyan ng access sa mental health services sa lahat ng antas ng national health care system;

6. Mabigyan ng access sa komprehensibo at pinagsama-samang uri ng panggagamot. Nakapaloob na rito ang holistic prevention and promotion, rehabilitasyon, at pangangalaga at suporta, na may layuning tugunan ang pangangailangan sa mental health care ng isang indibidwal sa pamamagitan ng isang multidisciplinary at user-driven treatment at recovery plan;

7. Mabigyan ng access sa psychosocial na pangangalaga at klinikal na panggagamot sa isang least restrictive environment at pamamaraan;

8. Mabigyan ng makataong pagtrato na malaya sa solitary confinement, torture, at iba pang mga uri ng malupit, hindi makatao, nakapipinsala, o nakakababang pagtrato at mga invasive procedures na hindi sinusuportahan ng siyentipikong ebidensya;

9. Mabigyan ng access sa aftercare at rehabilitasyon kung ito ay posible sa komunidad, para sa layunin ng panlipunang reintegrasyon;

10. Mabigyan ng access sa sapat na impormasyon ukol sa mayroong multidisciplinary health services;

11. Makilahok sa mental health advocacy, pagpaplano ng patakaran, batas, probisyon ng serbisyo, pagsubaybay, pananaliksik, at pagsusuri;

12. Ang pagiging confidential ng lahat ng impormasyon, komunikasyon, at mga tala, sa anumang anyo ng pagtatago, patungkol sa service user, anumang aspeto ng kalusugan ng isip ng service user, o anumang paggamot o pangangalaga na natanggap nito. Anumang impormasyon, komunikasyon, at tala ay hindi dapat ibunyag sa sinumang ikatlong partido nang walang nakasulat na pahintulot ng service user o legal na kinatawan nito, maliban sa mga sumusunod:

13. Ang pagsisiwalat ay kinakailangan ng batas o alinsunod sa isang kautusang inilabas ng korte na may karampatang hurisdiksyon;

14. Ang service user ay nagpahayag ng pahintulot sa pagbubunyag;

15. Umiiral ang isang emergency na nagbabanta sa buhay at ang nasabing pagsisiwalat ay kinakailangan upang maiwasan ang pinsala sa service user o ibang mga tao;

16. Ang service user ay isang menor-de-edad at ang attending mental health professional ay makatwirang naniniwala na ang nasabing service user ay biktima ng pang-aabuso sa bata; o

17. Kinakailangan ang pagsisiwalat sa kundisyon na may kasong administratibo, sibil, o kriminal laban sa isang mental health professional ethics, hanggang sa kinakailangang lawak upang ganap na mahatulan, o malutas ang anumang isyu o kontrobersyang kasangkot dito;

18. Magbigay ng kanyang informed consent bago tumanggap ng paggamot o pangangalaga, kabilang na ang karapatang bawiin ang naturang pahintulot. Ang nasabing pahintulot ay dapat itala sa klinikal na talaan ng service user;

19. Makilahok sa pagbuo at pagbabalangkas ng psychosocial care o clinical treatment plan na ipatutupad;

20. Magtalaga o humirang ng isang taong nasa legal na edad upang kumilos bilang kanyang legal na kinatawan alinsunod sa batas na ito, maliban sa mga kaso ng impairment or loss of decision-making policy;

21. Magpadala o tumanggap ng hindi censored na pribadong komunikasyon sa pamamagitan ng liham, telepono, o elektronikong paraan, at tumanggap ng mga bisita sa mga makatwirang oras, kabilang ang legal na kinatawan nito at mga kinatawan mula sa Komisyon sa Mga Karapatang Pantao;

22. Makakuha ng serbisyong legal mula sa isang mahusay na abogado na pinili ng service user at kung sakaling walang kakayahang magbayad ng abogado ang service user, ang Public Attorney’s Office (PAO) o isang legal aid institution na pinili ng service user o ng kinatawan nito, ang magbibigay ng tulong legal sa nasabing service user;

23. Mabigyan ng access sa kanilang mga klinikal na rekord maliban kung, sa opinyon ng medical health professional, ang paglalahad ng naturang impormasyon ay magdudulot ng pinsala sa kalusugan ng service user o maglalagay sa panganib ng kaligtasan ng iba. Kapag ipinagkait ang anumang ganoong mga klinikal na rekord, ang service user o ang kanyang legal na kinatawan ay maaaring dumulog sa Internal Review Board na nilikha alinsunod sa batas na awtorisadong mag-imbestiga at magresolba ng mga hindi pagkakaunawaan, o sa Komisyon sa Mga Karapatang Pantao;

24. Mabigyan ng impormasyon, sa loob ng 24 na oras mula nang ang service user ay ipinasok sa mental health facility, ng mga karapatang binanggit dito, sa isang anyo at wika na naiintindihan ng service user; at

25. Ang service user o ang kanyang kinatawan ay may karapatang maghain sa naaangkop na ahensya, ng kanyang reklamo ng mga pang-aabuso sa mental health care at paglabag sa mga karapatan ng service user, at maghangad na magsimula ng naaangkop na imbestigasyon at aksyon laban sa mga nag-awtorisa sa hindi ligal o labag sa batas na sapilitang paggagamot o pagkukulong, at iba pang mga paglabag.