Detalye ng presyo ng langis, ‘di dapat itago sa taumbayan

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Sep. 20, 2024

Nawa’y bilang na nga ang araw ng naghihinagpis na pagtatanong at pagdududa ng taumbayan sa galawan sa presyuhan ng langis matapos magdesisyon ang Korte Suprema na katigan ang polisiya sa fuel cost unbundling ng Department of Energy na nauna nitong tinangkang ipatupad sa pamamagitan ng circular noong 2019. 

Sa desisyong isinulat ni Associate Justice Ramon Paul Hernando sa GR No. 266310 noong July 31 at isinapubliko nitong Setyembre 10, pinagtibay ng Korte Suprema ang 2022 at 2023 na mga desisyon ng Court of Appeals, na binaliktad ang desisyon ng Regional Trial Court (RTC) noong 2019. 

Matatandaang naghain ng reklamo laban sa circular sa Makati RTC ang Philippine Institute of Petroleum Inc., Isla LPG Corporation, PTT Philippines Corporation at Total Philippines. 

Sa kasalukuyan naman, umaalingawngaw ng panawagan sa Kongreso na ipasa na ang malinaw na batas para sa unbundling o segregasyon ng detalye ng halaga ng langis, na tumataas at bumababa nang walang ganap na kamuwangan ang mga mamimili. 

Hindi na dapat bulagin ang mamamayan sa katotohanan sa likod ng presyuhan ng langis na sinisingil ng oil companies, na isinasangkalan ang kanilang diumano'y "trade secrets" para hindi maipabatid sa taumbayan ang aktuwal na gastos nila sa pagtitinda nito. 

Noong nag-isyu ang Kagawaran ng Enerhiya ng Department Circular No. DC2019-05-0008 limang taon na ang nakakaraan na nagmamandato ng unbundling ng halaga ng langis, nagawang maipatigil ng RTC ang pagpapatupad nito.

Matatandaang ipinaglaban ng DOE ang polisiya para sa unbundling o segregasyon ng cost components sa presyo ng langis bilang kinakailangan para matiyak ang pagiging hayag o bukas ng halagang itinatakda sa mamamayan sa mga istasyon ng langis sa bansa. 

Sa ilalim ng circular, apat na detalye ang dapat mahimay o ma-segregate: international cost, taxes at duties, biofuels component sa langis, at ang “oil company take” na bahagi. 

Para sa international price component, dapat ring ma-itemize ang import cost para sa krudo at finished products, freight cost, insurance at foreign exchange. Sa taxes at duties naman ay dapat ring ma-segregate ang import duties, excise tax, value-added tax and iba pa. 

Kung tuluyan nang maipapatupad ang polisiyang iyan, mabubusisi na ng taumbayan ang mga detalyeng nakapaloob sa halaga ng langis upang sila ay maprotektahan laban sa hindi makatarungang pagpataw ng anumang singiling hindi nararapat singilin sa kanila kailanman. Katigan ang kapakanan ng mamamayan!

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Pag-aaruga at pag-unawa, ibigay sa mga may Alzheimer’s

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | September 18, 2024

Itinalaga ang bawat Setyembre bilang World Alzheimer’s Month at tuwing ika-21 ng nasabing buwan ay World Alzheimer’s Day, bilang pagtanaw sa pagkabuo ng pederasyong Alzheimer’s Disease International (ADI), na itinatag noong 1984.

Ang Alzheimer’s disease (AD) ang isa at ang pinakalaganap, sa may 10 uri ng sakit na sanhi ng dementia, na unti-unting nagdudulot ng malubhang panghihina ng kakayanang makaalala o makaisip, pati ng pag-iiba ng pag-uugali. 

Kadalasan ay sa edad 65 pataas unang tumatama ang Alzheimer’s, ngunit may mga kaso na “early onset,” kung saan lumilitaw ang sakit sa mga nasa ika-tatlo hanggang ikalimang dekada pa lamang ng kanilang buhay.Ang Alzheimer’s disease ay ipinangalan sa Alemang espesyalista sa sikolohiya na si Alois Alzheimer, na siyang unang nakapaglarawan ng karamdamang iyon noong 1906.

Ang kadalasang senyales ng AD ay ang kahirapan sa iba’t ibang bagay na may kinalaman sa isipan: sa paggunita ng sariling mga alaala, pag-asikaso ng mga dati’y kabisadong mga gawain sa bahay o sa hanapbuhay, pagtahak ng pamilyar na mga pook o kalye, kaalaman sa kasalukuyang lugar o oras, pagpatuloy sa mga nakagawiang mga aktibidad, kaalaman sa silbi ng mga kagamitan sa loob at labas ng tahanan, at iba pa. 

Hindi ito kahalintulad ng pagiging malimutin, na karaniwang nangyayari sa ating pagtanda. Bagkus, ito ay ang tipo ng pagkalimot na tila naliligaw sa gubat ng sariling isipan, halimbawa’y kung paano gawin ang ordinaryong mga nakagawian gaya ng pagkain o pagbihis.

Dahil sa pagbabago ng kanilang pag-iisip at kawalan ng kontrol sa kanilang mga galaw, ang mga may Alzheimer’s ay kadalasan litung-lito, balisa o mayamutin, at kinakailangan ng tulong ng tagapag-alaga, kadugo man o hindi.

Ang mahirap sa ngayon ay wala pang gamot para sa karamdamang ito. Mayroon mang mga pag-aaral at pagsusuri ukol sa posibleng medisina ay nasa antas pa lang ng pagpabagal ng pagragasa ng mga sintomas at hindi pa rin naman makakamit nang karamihan.

Ganunpaman, tuluy-tuloy ang pagsusuri’t pananaliksik ukol sa AD sa buong mundo. Marami-rami na rin ang mga pelikulang banyaga na ang kuwento ay ukol sa tauhang may ganitong karamdaman. Mabuti rin at mayroong Alzheimer’s Disease Association of the Philippines (ADAP), na miyembro ng ADI, at mayroon ding Dementia Society Philippines, pati ang Philippine Alzheimer’s Support Group sa social media, upang mapalawig pa ang pagtalakay ng sakit na ito sa ating bansa. Sa posibleng paglobo ng matatandang Pilipinong edad 60 pataas sa darating na mga taon, maaari pang dumami sa ating populasyon ang magka-Alzheimer’s. Hindi biro ang sakit na ito.

Sa ngayon, may mga maaari tayong magawa upang posibleng mapigilan ang pagkakaroon ng sakit na ito, pati na ng iba pang malubha’t magastos na karamdaman. Kabilang dito ang pag-iwas sa mga bagay na makadudulot ng alta presyon upang maging sapat at patuloy ang daloy ng dugo at oxygen papunta sa ating utak. Kung kaya’t mahalaga na tayo ay hindi kulang sa tulog, pahinga, ehersisyo at pagkain ng mga gulay at prutas, at dapat tigilan ang paninigarilyo o ang pagmamalabis sa pag-inom ng alak. Maaari ring makatulong ang pagpapatibay ng utak sa pamamagitan ng mga ehersisyong pang-isipan, gaya ng pagbabasa, pag-aaral ng bagong libangan, o kahit madalas na pagtalakay ng mga palaisipan o crossword o jigsaw puzzle. 

Para naman sa mga ulirang sumusubaybay sa minamahal o binabantayang may Alzheimer’s o iba pang uri ng dementia, kapit lang. Tibayan ang sarili’t habaan ang pasensya. Asintaduhin ang pag-aalaga sa sarili upang patuloy na makapagmalasakit sa inaaruga, habang sinasariwa ang masasarap na mga alaala ukol sa kanila. May matindi man silang karamdaman, sila ay bukod-tanging tao pa rin na may kakaibang kasaysayan. Sa pangangalaga sa kanila, napoprotektahan din ang halaga ng kanilang mga karanasan at importansya nila sa mundo.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Mga aklat, katuwang pa rin sa ating karunungan

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | September 13, 2024

Ginaganap ngayon hanggang sa Linggong paparating ang Manila International Book Fair (MIBF). 

Libu-libong mambabasa ang dadalo sa MIBF upang makabili o tumingin-tingin ng mga libro at iba pang babasahing gawa ng mga tagapaglathala o ibinebenta ng mga malalaki o hindi kilalang mga tagapamahagi. Magtitiyagang makipagsiksikan ang napakaraming bata at matatanda sa dalawang palapag ng puwesto ng MIBF, sa rami ba naman ng maaaring maiuwing iba’t ibang klaseng publikasyong posible may diskwento, pati ng mga abubot na pang-palabasa. 

Nakakatuwa ito sa maraming aspekto. Sa isang banda, pasalamat tayo sa Maykapal at sa siyensiya dahil malayo na tayo sa panahon ng pandemya, na pansamantalang kinitil ang ganitong malalaking pagtitipon. At sapagkat ukol ito sa mga babasahin, para bang kakaibang silid-aklatan ang MIBF, kung saan hindi kailangang maging tahimik o magpatahimik, habang nananatili rito. 

Dagdag na pang-akit ng kapistahang ito ang pagkakaroon ng mga librong hindi madaling mahanap sa pampublikong mga pamilihan. Isali na rito ang pagdalo ng ilang may-akda ng mga ibinebentang aklat upang magbigay diskurso o panayam ukol sa kanilang isinulat at paunlakan ang mga magpapapirma ng kanilang mga kopya.

Napapatunayan din ng taunang baratilyuhang ito na sa kabila ng pagkakaroon ng makabagong mga e-book o paglaganap ng mga babasahin sa Internet, patuloy pa rin ang pamamayagpag ng mga nasasalat na aklat. Hindi nga naman magagawa sa e-reader ang halimbawa, pagtutupi ng kanto ng pahina bilang palatandaan kung saan babalikan ang binabasa. Iba pa rin ang pisikal na papel. Imbes na magbabasa lang sa isang screen, ibang klase sa pakiramdam kung nahahawakan ang pinapasadahan.

Nakakataba rin ng puso na sa tinagal-tagal ng industriya ng paglilimbag at sa kabila ng paglipana ng mga komento at maiksing video sa social media, patuloy na natatamasa ng sangkatauhan ang malalim na kahalagahan ng mga libro. 

Ang mga aklat nga naman — pambata man o pang-teenager o pangmatanda — ay bukod-tangi o pambihirang mga daan patungo sa ibang daigdig. Ang mga libro ay tila iba’t ibang pinto na kung bubuksan ay makapagpapatuklas ng kakaibang kaharian, mapupuntahan man sa tunay na buhay o kathang-isip lamang. Dahil din pinag-isipan nang matagal at masinsinan ng mga manunulat at dumaan sa maraming butas ng karayom, sa pag-edit man o sa pagkukumbinse sa manlalathala, mas may hindi masusukat na timbang ang mga aklat.

Anumang klase ng babasahin — nakakatawa man, nakakaiyak, nakakatakot o lalong nakapagpapakilala ng tanyag na tao — ay uri ng libangan na hindi kailangang tapusin sa isang upuan. Ang aklat ay kadalasa’y binabalik-balikan, na tila kaibigan o katuwang na laging nariyan kung hahanap-hanapin, kakailanganin o nanaisin. 

Sa rikit pa ng pabalat ng mga modernong aklat, ang kahit maliit na koleksyon ng mga libro ay makabubuo ng mistulang personal na galerya at maaari pang makapukaw ng ating pagiging malikhain. Kung kaya’t ang pagmamay-ari’t pagbabasa ng mga aklat ay maaari ring magsilbing inspirasyon upang tayo’y makausad, lalo na sa anumang pinapangarap na gawaing marahil ay napipigilan ng kaba o kawalang tiwala sa sarili. 

Ang kagandahan pa sa pagbabasa ay nakapupukaw ito ng ating kaisipan, na tila ba nabubuklat ang ating isip at posible pang matangay tayo ng sariling kaalaman at hindi lamang ng nilalaman ng mismong binabasa. Lumalabas na sa pagbabasa ng libro, maaaring makita rin natin ang ating sarili. Bukod pa rito ay naipauunawa sa atin ng ating binabasa ang kahalagahan ng ating kalusugan, lalo na ng ating mga mata — sila na ating mahahalagang kasangkapan hindi lang sa pag-unawa ng babasahin kundi pangkindat sa salimuot ng buhay.

Nakakatuwa ring maisip na pagkauwi galing ng MIBF ay saka pa lang magsisimula ang tunay na biyahe, pagkabuklat ng biniling aklat. Kay sarap nga namang lumakbay patungong dagdag karunungan o pagkawala sa realidad at makasilip sa ibang mundo — habang sinusulyapan ang kinabukasang maaaring mas kaakit-akit pa kaysa sa kasalukuyan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.