Wikang Filipino, panatilihing buhay sa puso at diwa

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | August 21, 2024

Ginunita nitong Lunes, Agosto 19, 2024, ang ika-146 na anibersaryo ng pagsilang ni Manuel L. Quezon, ang pangulo ng Pilipinas noong panahong ang ating kapuluan ay commonwealth sa ilalim ng Estados Unidos. 

Ipinagdiriwang ang Buwan ng Wikang Pambansa o Buwan ng Wika sa Agosto bilang parangal kay Pangulong Quezon sa kanyang paglayon na makapagtatag ng wikang pambansa, na instrumento sa pagpapalaganap at pagtatamo ng katarungang panlipunan. 

Mahaba-haba rin ang naging ebolusyon ng Buwan ng Wika. Nagsimula ito bilang Linggo ng Wika noong panahon ng pagkapangulo ni Sergio Osmeña saklaw ang huling limang araw ng Marso hanggang sa ika-2 ng Abril, na kaarawan ng manunulang si Francisco Balagtas. 

Noong si Pangulong Ramon Magsaysay ang presidente ng bansa, kanyang ipinalipat sa Agosto ang Linggo ng Wika upang mapabilang sa mga aktibidad pampaaralan at magwakas kada taon sa kaarawan ni Quezon, ang tinatanaw na Ama ng Wikang Pambansa. Noong 1997, minarapat ng administrasyon ni yumaong Pangulong Fidel Ramos na palawakin ang pagdiriwang sa kabuuan ng bawat Agosto imbes na isang linggo lamang.

Sa kasalukuyan, tila nagkaebolusyon din ang pagdiriwang ng Buwan ng Wika, na ang pambansang tema sa taong ito ayon sa Komisyon ng Wikang Filipino (KWF) ay “Filipino: Wikang Mapagpalaya”. 

Patuloy pa ring basehan ang naturang selebrasyon ng mga espesyal na palatuntunan sa mga paaralan, na naglalayong maipamalas ang kagandahan ng wika at kulturang Pilipino, at nag-uudyok sa mga magulang na tumakbo sa Quiapo o iba pang lugar kung saan makakabili ng watawat ng Pilipinas at pambatang baro’t saya o Barong Tagalog. 

Bukod pa rito ay may kani-kanyang aktibidad ang mga kaugnay na sangay sa mga pamantasan. Kabilang dito ang aking alma mater, ang Unibersidad ng Pilipinas, kung saan ang Sentro ng Wikang Filipino ay naglinya ng interesanteng mga aktibidad sa ilalim ng temang “Sulong: Wikang Filipino sa Malaya’t Mapagpalayang Akademya at Bayan,” kabilang ang “Piso Sale sa Sentro” na nag-aalok ng 35% diskuwento sa ilang publikasyon at “piso isang libro”.

Naging batayan na rin ang Buwan ng Wika para sa kakaibang mga programang pang-promosyon ng ilang mga kumpanyang pampubliko at maging ng ilang mga shopping mall. Sakto rin ang katatapos lamang na ika-20 na Cinemalaya, na sa pamamagitan ng ilang mga bago at lumang lokal na obra, ay nakapagpadagdag sa pagpalaganap ng ating wika habang itinataguyod ang pelikulang Pilipino. 

Nakalulungkot lang na marami sa ating kabataan ang hirap sa pananagalog at mas sanay pang mag-Ingles, na maaaring impluwensiya ng katanyagan ng mga palabas at video games sa Ingles. 

Sa kabilang banda, mabuti na lamang at may mga namamayagpag na palatuntunang Pinoy, gaya ng Maria Clara at Ibarra o maging ang Batang Quiapo, na malugod na sinusubaybayan ng ’di mabibilang nating mga kababayan. Isama pa natin ang inspirasyong dulot ng mga talentong Koreano na sikat sa buong mundo kahit hindi gamit ang lengguwaheng Ingles. Idagdag pa rito ang pagtuturo ng Tagalog, ang ikaapat na pinakaginagamit na wika sa Amerika, sa Harvard University simula ng nakaraang taon at posibleng pati sa Yale University sa lalong madaling panahon. 

Nakapapataba rin ng ating makabayang puso ang pangingibabaw ng Filipino bilang wikang pambalita at pampahayagan, gaya na lamang dito sa BULGAR. 

Kahit pa gamay nating makipag-usap sa mga dayuhan o sa isa’t isa gamit ang Ingles, iba pa rin ang saya at sarap na dulot ng paggamit ng wikang Filipino.

Sa mas matimbang na punto, makatutulong ang ating paggamit ng sariling wika sa pagpapaangat sa karunungan at kaalaman ng mas marami nating masang mamamayan tungo sa ingklusibong pag-unlad.  

Kaya’t mahalin natin at panatilihing buhay ang ating sariling wika sa ating puso at diwa bilang tunay na mga Pilipino na nagmamahal sa ating bayang sinilangan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Serbisyo ng kuryente, dapat mas mura at walang palya

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | August 16, 2024

Hindi iilang beses na may mga kababayan tayong mula sa iba’t ibang probinsya ang nagparating sa atin ng kanilang hinaing at saloobin na magkaroon ng mas maaasahan at mas murang serbisyo ng kuryente sa kani-kanilang lugar. 

Ito ay sama-sama at nagkakaisa nating pangarap. Kaya naman ilang beses na nating tinalakay sa espasyong ito ang mga karanasan at sentimyento ng mga kababayan para magsilbing diklap sa kamalayan ng ating sistema’t taumbayan. 

Sa ating pagtutok sa usapin ng enerhiya para sa kapakanan at kaunawaan ng masa ay nakikita nating umuusad na ang ilang dekada ring nabinbing nuclear energy program ng pamahalaan. Ang programang itong muling nagkakaroon ng hubog ay ating sinusuportahan bilang kinakailangang bahagi ng energy mix ng bansa para sa pagtahak ng mas maiging buhay sa ating sariling bayan. 

Magugunitang naisantabi ito noong panahon ni dating Pangulong Cory Aquino na naluklok matapos ang People Power Revolution. Sariwa pa sa ating alaala ang kuwento ng ating kaibigang inhinyerong dating may katungkulan na kasamang nagtungo noon sa Malacañang para magprisinta ng plano ng Kagawaran ng Enerhiya. Diumano’y sa pagbanggit pa lamang niya ng pangalang Marcos konektado sa nukleyar o nuclear energy plan (NEP) ay umayaw na agad ang noo’y administrasyon. 

Sa ganang atin, kung may programang hindi dapat basta binalewala sinumang presidente ang nagsimula, ay ang NEP dahil sa mas nakahihigit ang mga benepisyong dadalhin nito sa taumbayan kaysa sukat ng panganib na malinaw naman sa mga datos na hindi hamak na mas kakaunti.  

Marami na ring mga bansa ang sumulong sa aspeto ng teknolohiyang nukleyar para sa kani-kanilang energy requirement tulad ng South Korea, Canada, France at China. Ang Amerika ay mayroon nang 94 na mga nuclear power plant na pinagmumulan ng 20 porsyento ng kanilang elektrisidad, na pinakamalaking pinagkukunan nila ng malinis na enerhiya.

Samantala, sa buong mundo, 10 porsyento ng elektrisidad ay galing sa nukleyar, na malinis at walang emisyon ng carbon — elemento ng global warming o dahan-dahang pagtaas ng temperatura ng mundo. Sa 450 na mga nuclear power plant sa buong mundo, nagkaroon lamang ng tatlong aksidente, at batid na natin kung bakit at kung paano ito maiiwasan. 

Kasabay natin ang South Korea na nagsimula ng nuclear energy program, at ngayon ay mayroon na silang 25 na mga nuclear power plant. Kamakailan ay nabalitaan din natin ang pagtungo sa bansa ng mga taga-UAE, na kahit mayaman sa langis ay may mga makabagong nuclear power plant, para makipagpulong ukol sa kanilang maaaring pag-alalay sa pagbalikwas ng nasabing programa. 

Ikalawang pinakaligtas na mapagkukunan ng enerhiya sa buong mundo ang nuclear power, na kalaunan ay makapagdudulot naman ng mababang presyo ng kuryente. 

Gayundin, ang mga nuclear power plant ay gumagana ng may mas mataas na kapasidad o capacity factor, ang sukat ng panahong nakagagawa ng enerhiya, kumpara sa fossil fuels o renewable energy sources, dahil hindi laging sumisikat ang araw o umiihip ang hangin o bumubuhos ang tubig sa turbina ng dam. 

Panahon na para bigyang daan ng Kongreso ang paghimay at pagtalakay ng angkop na lehislasyon na tamang magtataguyod sa uri ng enerhiyang ito — para hindi na manghina ang kakayanan ng taumbayang ilawan ang kanilang mga pangarap sa buhay, o hindi na ito maudlot na lamang sa karimlan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Pagpapahalaga sa kabataan, pagtanaw sa kinabukasan

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | August 14, 2024

Nitong nakaraang Lunes ay idinaos ang International Youth Day (IYD), na itinalaga ng United Nations (UN) noong 2000. Layunin sa espesyal na araw ito ang pagtuon ng pansin sa mga usaping nakaaapekto sa kabataan saan man sa daigdig.

Ang tema ng IYD 2024 ay “From Clicks to Progress: Youth Digital Pathways for Sustainable Development” na nag-uugat sa maraming katotohanan, kabilang ang pagiging “digital natives” ng karamihan sa mahigit dalawang bilyong kabataan sa mundo, sila na nakagisnan ang makabagong teknolohiya.

Mainam ang pagkakataong ito para sa ating ordinaryong mamamayan na mapagnilay-nilayan ang kahalagahan ng kabataan, sa ano mang petsa o alin mang taon. Kung magiging mapagkalinga tayo sa mga sanggol, tsikiting at iba pang bata sa ating buhay, makatutulong na rin tayo sa pamahalaan at sa buong mundo para sa malawakang pagpapahalaga sa mga kabataan at sa karapatang pantao nila.

Maaari tayong magsimula sa pagsasapuso ng katotohanang ang mga gawain nating mga nakatatanda ay may kamalayan hindi lang para sa ating sarili kundi para sa mga bata. Talasan natin ang ating pag-intindi ukol sa anumang epekto ng ating trabaho’t gawain, libangan at hilig, at mga kinagawian sa araw-araw, hindi lang para sa mga bata ng kasalukuyan kundi pati ng mga susunod na henerasyon. Gaya nga ng kasabihan, hindi natin minana ang mundong ito sa ating mga ninuno, bagkus ay hinihiram lamang natin ito sa mga kabataan.

Hindi rin tayo dapat gumawa ng bagay na makasasakit sa kanila, sa kanilang pangangatawan man o isipan at damdamin. Maging ang pagkukumpara sa ating katatagan noong kapanahunan bilang mga teenager kung ihahambing sa pagiging maselan ng kabataan ngayon ay dapat iwaksi o tanggalin ang pangungutya o pangmamaliit.

Kung tayo ay may mga anak, apo, pamangkin o munting mga inaanak, ugaliing magpamalas ng kahit payak na malasakit sa kanila. Hindi kinakailangang mag-alay ng materyal na bagay sa bawat pagkakataon, at hindi rin sila dapat paunlakan sa kanilang bawat hirit o hiling. Mas matimbang pa ang paglalaan ng ating oras at atensyon sa kanila, sa pamamagitan ng simpleng pakikipag-usap, pakikipaglaro o kahit pakikinig sa kanilang mga kuwento, hinaing at pangarap. Hindi nga naman sila bata habambuhay at hinuhubog natin sila sa pamamagitan ng ating mga ibinabahaging asal at pananalita. 

Sa kabilang banda, mainam kung ang ating pag-uugali o saloobin ay tila parang sa bata — hindi “isip-bata” na parang walang naging pinagkatandaan kundi maihahambing sa bata sa pagkadalisay, sa pagkapuno ng saya’t pag-asa para sa kinabukasang may pangako ng minimithing kaligayahan. 

Kung ganito ang lagi nating asal, at kahit dumami pa ang mga kulubot sa mukha at malagas nang tuluyan ang buhok, posibleng habambuhay tayong magiging be-youth-tiful at hitsurang mas bata kaysa ating edad.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.