Teknolohiya, itigil muna, sa kapwa ay makisalamuha

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Mar. 7, 2025

Marami-rami ang espesyal na mga araw at pagdiriwang ngayong Marso ukol sa samu’t saring mga bagay. Ngunit ang ginugunita ngayong ika-7 ng Marso ay bukod-tangi sa pagiging makabuluhan para kanino man ngayong halos lahat ng tao ay labis ang kawilihan sa teknolohiya. 

Itong unang Biyernes ng buwang kasalukuyan — mula takip-silim ngayon hanggang sa dapit-hapon bukas — ay Global Day of Unplugging. 

Unang naitatag bandang 2012 ng grupong Reboot, isang Hudyong komunidad sa Amerika, bilang National Unplugging Day, at hindi naglaong ito’y naging pandaigdigang pagpapatotoo ng isang simple ngunit matimbang na hangarin: na kumalas muna ang sangkatauhan sa makamandag na galamay ng teknolohiya. Na mula sa kahit dalawa o tatlong oras o kaya’y sa loob ng 24 oras ay lubayan muna ang pagse-cellphone, pagkokompyuter, pag-i-internet, pagso-social media, pagba-vlog, pagse-selfie at iba pang nakahumalingan sa modernong panahon.

Katanggap-tanggap na sa takbo ng buhay ngayon ay hindi ito madaling magawa. Ilang taon na rin kasing naituring ang ating langkag o portable na telepono bilang karugtong ng ating braso at tila ba’y karagdagang kamay. Marahil pa nga’y bago pa man pumutok, halimbawa, ang X na dating Twitter ay naranasan natin nang hindi lamang minsan ang pinangalanang phantom vibration/ringing syndrome o ang pakiramdam na may tumatawag sa ating cellphone na nakabulsa ngunit wala naman pala.  

Posibleng para sa mga nakatatanda sa atin na lumaki’t namuhay noong wala pang Facebook o kahit ang nalaos nang Friendster ay may kadalian kahit papaano ang panandaliang pagkalas sa paggamit ng kagamitang elektroniko. Mas mahirap ito para sa mga kabataang naisilang ngayong ika-21 siglo at naturingang digital natives, sila na lumaki sa tinatawag na information age at nakagisnan ang mga gadget at social media mula pagkabata. Isa pa ngang nakalulungkot na tanawin sa panahong ito ay ang mga sanggol o tsikiting na ang awtomatikong yaya o pampakalma ay ang YouTube o kaya’y nakalululong na mga video game.  

Dala rin ng karaniwan at pantaong pagnanasa na sumabay sa uso o hindi magpahuli sa maiinit na usapin ay ang pakiramdam na binansagang FOMO o “fear of missing out,” kung kaya’t nahahayaan natin ang pang-aabala ng timbre o bagting ng app na siyang hudyat ng maaaring kapana-panabik na mensahe o tsika.

‘Di maikakaila na kamangha-mangha ang makikita at mararanasan sa pamamagitan ng teknolohiya. ‘Di matatawaran ang mga kabutihang naidudulot nito, lalo na pagdating sa liksi ng daloy ng balita’t impormasyong dati’y aabutin ng ilang araw o linggo bago pa man maipalaganap o maipabatid sa nakararami, pati na ang pagbuklod ng mga makatutulong sa mga pagkakataong may kagipitan o krisis na mangangailangan ng agarang pagtugon. ‘Di rin maitatatwa na dahil wala na ang dating mga balakid sa pagpalaganap ng datos at kabatiran ay lalong naging demokratiko ang pagpapasagana sa kaalaman ng ordinaryong mamamayan at hindi na ito limitado sa mga may kapangyarihan o mayayaman lamang. 

Ngunit marami ring kahina-hinayang kapalit ang mga pribilehiyong iyan. Kabilang diyan ang pag-aaksaya ng wala sa lugar na libangan ng ating oras at lakas para sa mga gawain at asikasuhin, at umaabot pa ng tinatayang 23 minuto bago manumbalik ang ating atensyon sa dapat pagkaabalahan. 

Mas masahol ang pananamantala ng masasamang-loob na nagpapakalat ng kasinungalingan o nakapanlilinlang na fake news, sa ilang tao man, sa lipunan o bansa at mundo. 

Ang nakalulungkot pa ay ang epekto sa kalusugang pangkaisipan, lalo na sa mga indibidwal na maramdamin o nalulumbay na ang pagkasilaw o pagkainggit sa mga nakikita sa Instagram, halimbawa, ay nagiging nakababahala’t mapanganib na piring sa disposisyon at damdamin. 

Nakapapagal nga naman ang anumang kalabisan, pati na sa larangan ng paggamit ng teknolohiyang nakakapagpagumon sa musmos man o nakatatanda.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Pantay na karapatan para sa mga kababaihan

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Mar. 5, 2025

Mahirap maisip sa kasalukuyan ang sinaunang panahong hindi pa makaboto ang mga Pilipina. Kung hindi dahil sa pagsusumikap ng matiyagang kababaihan gaya nina Pura Kalaw, Clemencia Lopez at Concepcion Felix Roque ay hindi makakamit ang karapatang ito. Inabot pa ng may tatlong dekada ang pagkumbinse nu’ng umpisa ng ika-20 siglo na mapasama ang mga Pilipina sa nakaboboto.

Dumaan pa nga muna iyon sa plebisitong may kondisyon: Kailangang hindi bababa sa 300,000 ang makakalap na mga pirma ng kababaihan bilang pagpapatunay ng kanilang pagnanais na maging botante. Ang kinatapusan noong ika-30 ng Abril 1937: 447,725 na mga Pilipina ang bumoto ng pagsang-ayon sa karapatang makaboto.

Sa kabila ng karaniwan nang pribilehiyong iyan at iba pa, matimbang na usapin pa rin ang pagkakapantay ng mga kababaihan sa kalalakihan pagdating sa mga karapatan.

Kung kaya’t patuloy na mahalaga ang taunang pagtanaw sa ika-8 ng Marso o ang darating na Sabado, bilang Pambansang Araw ng Kababaihan o National Women’s Day, na nag-uugat sa nataguriang Pandaigdigang Araw ng Kababaihan o International Women’s Day. Ang buong Marso mismo ay National Women’s Month sa Pilipinas at International Women’s Month sa maraming lupalop sa daigdig. 

Sa isang banda at ayon sa Philippine Commission on Women, may mga espesyal na palatandaan ang pagdiriwang ng naturang araw sa taong ito. Bukod sa ika-30 anibersaryo ng nabanggit na komisyon, ngayong 2025 din ang ika-45 na taon ng pagpirma ng Pilipinas sa Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, pati ang pagtatapos ng 30-taong Philippine Plan for Gender-Responsive Development. At tatlong dekada na ang nakalipas mula nang maipakilala ang polisiya na pang-Gender and Development budget sa bisa ng Republic Act (RA) 7845. 

May iba pa tayong mga batas na pumapabor sa kapakanan ng kababaihan. Kabilang dito ang RA 11210 o ang 105-day expanded maternity leave law, na nagpalawig ng dati’y 60 na araw lamang na nasasaklawan ng benepisyong ito; ang RA 6725 o ang Prohibition on Discrimination Against Women, na may kinalaman sa pinapasukan bilang empleyado; ang RA 9262 o ang Anti-Violence Against Women and Their Children Act of 2004; ang RA 7882 na ukol sa Provision of Assistance to Women Engaging in Micro and Cottage Business Enterprises; ang RA 7877 o ang Anti-Sexual Harassment Act of 1995; ang RA 8353 o Anti-Rape Law of 1997; at ang RA 9710 o ang Magna Carta of Women, na komprehensibong batas ukol sa karapatang pantao ng mga Pilipina, lalo na sa mga kabilang sa marginalisadong sektor ng ating lipunan. 

Sa kabila ng mga alituntuning nakatutulong sa mga Pinay, kailangan pa ring maging maingat at mapagmatyag ukol sa pagpapatupad ng karapatan nating kababaihan lalo na sa panaong antas, sa loob o labas man ng bahay. Sa madaling salita, ang pagpapabuhay ng karapatang pang-Pilipina ay nakasalalay sa bawat isa sa atin.

Nasa ating mga kamay, halimbawa, ang paglalayon at pagpupursigeng ang apektadong mga babae ay maiahon sa kahirapan, maisalba mula sa kasakiman o kagahamanan at mapigilang mag-asawa o mabuntis nang napakaaga. Lalo pang ilayo ang kababaihan, paslit man o may edad, sa mga pagkakataon na maging biktima ng kahirapan, karahasan o pang-aabuso.

Kumpara sa kalalakihan, mas delikado ang buhay para sa kababaihan ng anumang edad, kaya dapat matiyak na sila’y armado ng karunungan at kakayanang maitaguyod at maipaglaban ang kanilang sarili. 

Pagdating sa ating tahanan, ang kalalakihan ay ating hinihikayat na tumulong sa gawaing bahay at pag-aalaga ng mga anak. Pagdating sa pinagtatrabahuhan, respetuhin ang mga pinuno at katrabaho na babae at ipagdiwang ang kanilang hindi matatawarang ambag. 

Sa mga namumuno ng mga kumpanya na hindi pa patas ang trato sa kakayanan ng kababaihan at kalalakihan, buksan ang diwa’t isipan at palakasin ang mga babaeng may binatbat pagdating sa pamamahala.

Irespeto ang kababaihan sa bawat pananaw at gawain. Itigil ang mapambusabos at walang saysay na paglalarawan sa kanila sa mga serye o pelikula at iwasang tangkilikin ang anumang palabas o lathalaing nakababastos sa kanila. Huwag ring tularan ang mga tao, gawain o institusyong itinataguyod ang pang-aapi, pang-aalipusta o pangmamaltrato sa kababaihan. 

Dahil may napipinto tayong halalan, suriin din natin ang mga tumatakbo at tingnan ang kanilang mga nagawa o inihahaing plataporma at ipinapamalas na katapatan upang isulong ang kapakanan ng kababaihan.

Hindi layaw ang hangaring magkapantay-pantay ang kababaihan sa kalalakihan pagdating sa mga karapatan, kalayaan, kamalayan at kabuhayan. Kailangan lamang ng malawakang pagpukaw at pagpapaunawa sa lahat, sa bawat bahagi ng lipunan. May saysay na pausbungin ang karapatan ng kababaihan, lalo na’t makatutulong ito sa pagkakamit ng solusyon sa napakaraming suliranin sa iba’t ibang aspeto ng pamumuhay, sa ekonomiya man o sa mga nagbabadyang krisis ukol sa klima at kalikasan.

Kung patuloy na maitataguyod ang karapatang pang-kababaihan, mas marami pang maiisip at magagawang kabutihan ang mga Pilipina para sa kaunlaran, kasaganaan at kapayapaan ng sambayanan.

Kung tatanawin, palaging abot-kamay ang pagsasakatuparan ng mga karapatang pang- kababaihan, hindi lang mga Pilipina ang ganap at ultimong magwawagi kundi ang mismong sangkatauhan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.

Iwas-straw at plastik, tulong sa kalikasan

ni Judith Sto. Domingo @Asintado | Feb. 28, 2025

Sa ating modernong panahon na kinawiwilihan ang mga viral video, isa sa napakarami na ang nakakita sa buong mundo ay naipaskil sa YouTube noon pang 2015. Ang masusulyap sa video, na nai-record sa Costa Rica at napanood na ng mahigit 110 milyong beses, ay ang maingat at dahan-dahang paghugot ng isang mala-tubong bagay na nakabara sa kaliwang butas-ilong ng isang marilag na sea turtle. Matapos ang may halos walong masakit na minuto ay nabunot sa wakas ang nakasuksok na bagay: isa palang gamit na plastik na straw.

Naalala natin ito dahil ang darating na huling Biyernes ng Pebrero ay ang taunang Skip the Straw Day. Bagama’t sa Amerika naitatag at ginugunita ito, mainam na maisadiwa ang layunin ng espesyal na araw na ito, sa gitna ng patuloy na panandaliang paggamit ng ‘di mabibilang na mga plastic straw sa ating bansa at saan pa man, at ang napakagabundok at wala pa ring patid na suliranin ng ‘di nabubulok na mga basura. 

Mahaba na ang kasaysayan ng straw mula sa sinaunang mga bersyon nito matapos madiskubre ng sangkatauhan ang paraang makasipsip ng inumin, hanggang sa lalong pamamayagpag ng modernong straw matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig dala ng pagiging napakamura ng mga materyales na plastik. Pumutok ang paggamit ng straw dahil sa kaginhawahang dulot nito sa pagnamnam lalo na ng malalamig na inumin. Ngunit ang ginhawang iyan ay may kapalit na kasaklapan. 

Isang beses lang, at ilang minuto lamang, ginagamit ang plastik na straw bago ito idispatya. Ang resulta? Ilang daang milyong mga straw ang kabilang sa milya-milyang dami at kapal ng basura sa daigdig. Ang malala pa nito ay ilang daang taon — mas mahaba pa sa buhay ng isang tao — bago mabulok nang lubusan ang bawat plastik na straw. Ang pagkabulok pa na iyon ay sa pamamagitan ng unti-unti’t napakatagal na pagkadurog at pagiging maliliit na piraso o microplastics na makapagpapasama sa kalikasan at posibleng mahalo sa tubig nating iniinom o sa hangin na ating nalalanghap. 

Sa gitna ng mahabang buhay ng straw, at dala ng masalimuot na sistemang pang-waste management at ng walang pakundangang pagtapon dito, tapon doon, ay maaaring mapadpad ang plastik na straw sa mga tabing-dagat o mismong karagatan at makalason o makapinsala sa mga ibon at mga hayop sa dagat. 

May bonus pang perhuwisyo sa paggamit ng plastik na straw dahil kadalasan ay nakabalot ito sa sariling plastik na supot, na itatapon din lang pagkapunit. Dobleng plastik na bangungot!Maaaring masambit na, ako lang naman ito na gumagamit ng plastik na straw. Ang hirap nga lang sa kaisipang iyan ay kung kakalkulahin na ilang milyon o bilyon pa ngang mga tao ang gumagamit ng plastic straw, at baka mahigit isang beses pa sa bawat araw. Ang nakakatakot pa nito ay kung maging tama ang hinala ng mga siyentipiko na pagkagat ng 2050, o baka nga bago pa sumapit ang taong iyon, ay mas marami na ang basurang plastik sa karagatan kaysa sa mga isda, pawikan at iba pang lumalangoy na nilalang.Kung kaya’t nananawagan tayo sa lahat ng mamamayan, sa anumang antas ng lipunan, na iwaksi ang kaugaliang mag-straw sa pag-inom.

Maging ang papel na straw, na madaling mabubulok kumpara sa plastik, ay magandang iwasan na rin, para makabawas sa basurang mabibinbin nang matagal sa kung saan. 

Pakiusap din sa mga kumpanya, tindahan, restoran at iba pa: Huwag gawing awtomatiko ang pagbigay ng straw sa pag-alay o pagbenta ng inumin. Hangga’t maaari pa nga ay huwag na talagang magtabi ng straw at imbes ay iengganyo ang mga parokyano na uminom nang diretso mula sa baso.

Siyempre, may mga eksepsyon sa panawagang ito. Ang matatanda o mga may kapansanan na hindi kayang humigop nang walang tulong ay dapat lang na mag-straw. Subalit, may paraan pa rin sa puntong iyan upang hindi gumamit ng plastik at imbes ay piliing gumamit ng straw na reusable o maaaring mahugasan at gamitin ng ilang ulit, gaya ng ginagawa ng maraming maalalahaning kabataan ngayon. Pati sana ang mga inuming nabibili sa mga suking sari-sari store ay huwag nang ibenta na may straw, o kung sakaling may kalawang dahil sa tansan ang palibot ng bibig ng botelya ay mailipat na lang sana ang lalagukin sa isang baso. 

Kung marami ang makikinig at makapagpapatotoo ng adhikaing itigil ang paggamit ng plastik na straw, malaki at napakagandang pagbabago ang maaari pa nating masaksihan sa ating patuloy na pamumuhay. 

Ang anumang abala o karampot na pagtitiis sa pag-iwas sa pag-i-straw ay may malaking tulong sa pagpapaginhawa ng planeta at buhay ng susunod pang mga henerasyon.

Kung sakaling isinasakatuparan na ang adbokasiyang ito ngunit tila walang karamay sa pamilya, sa barkada o sa barangay, padayon lang. Magpatuloy habang makakaya. Gaya ng walang pagsukong pagbunot ng nakabaong straw sa nabanggit na pagong sa ating pambukas na talata rito, asintaduhing magtiyaga’t magpakatatag sa pagtulong na makapagbigay-lunas at makaambag sa solusyon sa problema ng malawakang kaplastikan.

---

Kung may reaksyon, sumbong o katanungan, sumulat sa ASINTADO ni Judith Sto. Domingo sa BULGAR Bldg., 538 Quezon Ave., Quezon City o mag-email sa asintado.bulgar@gmail.com.